Grootste vrees Europa: in Rusland draait iemand de gaskranen dicht. Foto: ANP/HH
Als de Russen ons van hun gas afsluiten zullen prijzen razendsnel oplopen en sommige zelfs verdubbelen. Bedrijven die veel stroom en gas verbruiken zullen naar en over de rand gedreven worden, vrezen economen. Den Haag, banken en bedrijven bereiden zich nu op de zwartste scenario’s voor. ,,Ons land krijgt een groot probleem, je kunt niets meer uitsluiten.”
„Welke scenario er ook op tafel komt, we gaan er hoe dan ook met z’n allen heel veel extra voor betalen”, zegt hoogleraar Jan Rotmans (Transitiekunde, Erasmus Universiteit). „Omdat we veel te laat zijn met de energietransitie en te afhankelijk van Rusland. Daar betalen we nu een ongekend hoge prijs voor.”
1. Dreigen, niet bijten
„President Poetin dreigde wel vaker met een totale afsluiting van zijn olie en gas, maar we denken in ons meest positieve scenario toch dat hij Rusland niet volledig zal durven afsluiten voor export van olie en gas”, zegt energie-econoom Hans van Cleef van ABN Amro. „De dreiging op zich heeft al veel effect hoor: de prijzen stijgen ongehoord door. Maar uitvoeren doet hij het toch niet”, zegt Van Cleef verwijzend naar de gasprijs op de termijnmarkt voor grote inkopen, die dinsdag met weer 30 procent steeg. Europa leeft voor 40 procent van zijn energie van Russisch gas, in Nederland was dat gezakt tot rond 15 procent. Rusland levert wereldwijd 15 procent van alle olie, ook aan Europa.
„Poetin zou hiermee ook ongelooflijk veel geld aan inkomsten verliezen. De Russische economie heeft de omvang van de Benelux en draait grotendeels op verdiensten uit olie en gas. Hij snijdt zichzelf in de vingers en zal het leger in Oekraïne niet overeind kunnen blijven houden”, hoogleraar Jan Rotmans (Transitiekunde, Erasmus Universiteit).
Voor de handelaren die in gas handelen blijft evengoed veel onzekerheid: Poetin kan alsnog bijten. Dus zijn grote verwerkers van gas nog meer voorraad gaan inslaan. Ze kunnen als toeleverancier aan energiebedrijven en ondernemingen geen enkel risico lopen, aldus Van Cleef.
2. Poetin sluit gas en olie deels af
„Een scenario dat Poetin zal kunnen inzetten is de geleidelijke afsluiting van alle toevoer, in stappen. Of de sluiting van een van de pijpleidingen, aanvankelijk beperkt”, zegt energiespecialist René Peters van onderzoeksinstituut TNO. Dat is door het kabinet gevaagd snel meerdere scenario’s door te rekenen, voor de korte en lange termijn.
„Als Poetin alle gas naar Europa afsluit, dan is dat zelfs voor hem en de overheidsinkomsten wel heel rigoureus: 60 miljard euro. Dat is dramatisch voor Rusland, en zeker voor ons. Hij kan - om de ernst te benadrukken - beginnen met het afsluiten van de leidingen door de Oekraïne richting Europa en de Nord Stream 1-gasleiding via de Oostzee nog open te laten”, zegt Peters. „Ook in dat geval zijn helaas de consequenties redelijk dramatisch: er is zoveel industrie in Nederland die op gas draait. Voor huishoudens kan het ook een drama worden, in dat scenario gaan prijzen nog meer stijgen.”
Dan komt het moment dichterbij dat de Nederlandse overheid, die haast maakt met alternatieve energie uit zon en wind naast allerlei besparingsmaatregelen, er via het ministerie van Economische Zaken en Klimaat ertoe overgaat om bedrijven te verzoeken ’vrijwillig’ af te schakelen van gas. Denk aan tuinders, kunstmest- en glasfabrikanten.
3. Poetin doet Europa even in de ban: verkoopt aan Azië
Om Europa te treffen zou hij zijn grondstoffen tijdelijk kunnen omleiden naar China, luidt een scenario. Dat land beriep zich deze week op de sterke broederband met Rusland. Dinsdag meldt Bloomberg dat Peking zich inderdaad heeft gemeld als koper. Het is al ’s werelds grootste inkoper van ruwe grondstoffen, en neemt al veel af uit het onmetelijke Rusland.
De tweede economie ter wereld is een erkende hamsteraar van grondstoffen, maar afgelopen decennia altijd wel tegen scherpe lage prijzen. Peking zal direct bodemtarieven voor het gas bedingen bij Poetin. Ook metalen en mineralen uit Rusland gaan al vaak naar China, dat bereid is topprijzen te betalen voor bijvoorbeeld kolen, zink, ijzererts en nikkel. In dit scenario blijven er kopers voor Poetin, en blijft er een hoog prijsniveau. Al is het de vraag of de Aziatische markt, dat al goed bevoorraad wordt met lng, opeens zoveel 60 miljard kuub gas per jaar kan verwerken zonder dat de prijs voor de Russische schatkist totaal instort, zegt Peters van TNO.
4. Totale afsluiting van gas uit Rusland
Nederland zit dan binnen enkele weken acuut zonder enig gas. „De prijzen zullen compleet door het dak schieten”, voorziet Van Cleef. „Ons land krijgt dan een groot probleem”, zegt ook Machiel Mulder, hoogleraar regulering energiemarkten (Rijksuniversiteit Groningen).
Ons gassysteem met leidingen en tanks is dinsdag nog maar voor 20 procent gevuld. De winter is mild, maar het land blijft kwetsbaar bij een nieuwe koudefront. Om die reden scherpt Economische Zaken en Klimaat momenteel de „meest negatieve scenario’s” aan, meldt het dinsdag. Ook voor komende winter alweer, omdat het inkopen van voorraden voor die periode peperduur is geworden.
„Maar Nederland kan dit niet lang volhouden. Iedereen jaagt op het beschikbare lng. Grote importeurs hebben zich vastgelegd op langetermijncontracten, Nederland niet: dat moet het doen met wat op de spotmarkt beschikbaar is. Bovendien, dan moet je gas halen in landen met een regime zoals Qatar. Dat wil je toch niet. Er is ook nog veel te weinig energie uit wind en zon om dit gat van Russisch gas te kunnen opvangen. We zijn gewoon te laat”, zegt hoogleraar Rotmans. Het Internationaal Energieagentschap (IEA) riep al op om wereldwijd de thermometer lager te draaien om te helpen besparen.
Er wordt versneld veel voorbereid. In Rotterdam meren veel schepen aan die het onder extreme kou gecomprimeerde gas uit Azië of de VS in de Gate Terminal verwarmen en zo tot het zeshonderdvoudige in het Europese gasnetwerk pompen. „Maar dat gaat bij noodsituaties in Europa niet allemaal naar Nederland”, zegt Peters. Europa kan 250 miljard kuub lng importeren, maar Duitsland heeft bijvoorbeeld geen opslag. „Als elders in Europa acute nood is, moet volgens afspraken ook die landen gas krijgen vanuit Rotterdam.”
Bij afsluiting ontstaan op de wereldhandelsmarkt direct ’serieuze tekorten’ en forse prijsstijgingen, zei Jetten dinsdag. De minister wees desondanks direct idee van eurocommissaris Frans Timmermans af om de kolencentrales langer op volle productie te laten draaien, iets wat door menig energie-expert absoluut op tafel wordt gehouden als redding. ,,In een crisissituatie is dat toch echt een serieuze optie”, aldus hoogleraar Mulder. ,,De centrales hebben enorm vermogen.” Dan maar meer CO2 uitstoten even. ,,En dat hoeft geen permanent negatief effect voor de CO2-uitstoot te betekenen”, zegt Mulder. Maar daarmee zouden bedrijven in ieder geval tijdelijk gered kunnen worden van een afsluiting en faillissement, en blijft de economie draaien.
Bij afsluiting van Russisch gas kijkt Nederland direct naar het Groningen-veld met 500 miljard kuub gas. Dat levert nog beperkt, en moet volgend jaar sluiten volgens politieke afspraken. Maar het zou nu nog tot 12 miljard kuub gas extra kunnen bieden. Het Staatstoezicht op de Mijnen waarschuwde dinsdag direct: alleen indien de huizen die van de aardbevingen schade hebben ondervonden daar versneld versterkt worden. En dat is met 13.000 stuks nog een hele klus.
Maar veel Groningers zelf vinden winning prima om daarmee Poetin in de wielen te rijden, meldden zij dit weekend in een DVHN-enquête. Nederland heeft een 130-tal offshore velden. „Die lopen deels leeg, de nieuwe voorraad die wordt aangeboord is hooguit 10 miljard kuub, Dat is maar net goed om de bestaande leegloop van de velden te blijven compenseren”, zo zet Peters van TNO die hoop opzij. „Daar red je het niet mee.”
Wel ziet hij heil in zogeheten floating storage en regassification storage-terminals: drijvende schepen die lng daar ter plekke omzetten naar aardgas, dat direct in de haven in de leidingen kan. „Er zijn maar een paar van die schepen in de wereld, voor een paar miljard kuub. Maar in noodscenario’s telt alles.”
5. Staakt-het-vuren en tijdelijke energiedeals
Volgens diplomaten is dit het meest waarschijnlijke scenario. Al is onduidelijk wanneer. Tot er een definitief akkoord op tafel ligt dat uitonderhandeld is, dreigt er nog steeds een afsluiting van Russisch gas en zijn olie en blijft er een hoog prijsniveau. „Maar Gazprom levert ook nu, midden in de oorlog, nog gewoon gas”, zegt Peters.
„Het bedrijf is hierin al vijftig jaar betrouwbaar gebleken”, nuanceert Van Cleef. Handelaren zullen wel voorzichtig zijn en blijven hamsteren, maar de toppremies gaan dan van het gas af. Dat betekent minder hoge energierekeningen. Die waren al erg hoog: vorig jaar steeg het tarief van vloeibaar gemaakt gas (lag) al met 600 procent. Dit jaar troeven stijgingen dat af, met deze 70 procent toename op een enkele dag. En ook anderszins voelen consumenten pijn: de benzineprijs is in korte tijd door de 2 euro per liter gegaan, en zal bij de hoge groothandelsprijzen voor ruwe olie vanaf woensdag worden doorberekend aan de pomp en snel richting 2,50 euro per liter gaan, aldus Christiaan van Straaten van tankhouders.
Rotmans: ,,Kijk meteen vooruit, naar nieuwe energiesystemen die je minder afhankelijk van Rusland maken. Stap niet in de valkuil dat je overhaast afspraken maakt zoals met Qatar, denk goed over onze energietoekomst na.”
