Villa Wadwerde in Usquert wordt al jarenlang verwaarloosd. Foto: Anjo de Haan
In Nederland zijn 93 rijksmonumenten ‘ernstig verwaarloosd’. Ook in het Noorden bevinden zich talloze rijksmonumenten die er vervallen bij liggen, variërend van herenboerderijen tot spectaculaire rentenierswoningen. „De minister kan de monumentale status intrekken, maar dat gebeurt niet zomaar.”
Villa Wadwerda geldt als het mooiste woonhuis in villadorp Usquert. Het jugendstilpand uit 1908 van architect Gerrit Nijhuis is een rijksmonument, maar dat zie je er nog amper aan af. Verscholen tussen dichtbegroeid struikgewas ligt het sprookjespaleis er verweesd bij. De verf is van de kozijnen afgebladderd, terwijl naast de stoep van de achterdeur een hoop afval ligt.
Het verwaarloosde pand staat niet leeg. In een van de vleugels woont de zoon van de eigenaar. De reden waarom het huis zo lang niet is onderhouden, is schimmig. Volgens de eigenaar zou het te wijten zijn aan aardbevingsschade die niet wordt erkend door de NCG. Omwonenden zeggen dat dit niet het hele verhaal is. Hoe dan ook, het pand verdient beter.
‘Er zijn 93 rijksmonumenten ernstig verwaarloosd’
Villa Wadwerda is niet het enige rijksmonument dat ten prooi valt aan de elementen. Volgens de recent gepresenteerde tweejaarlijkse ‘monitor monumenten en archeologie’ zijn er in het land 93 rijksmonumenten ‘ernstig verwaarloosd’. Dat zijn er vijf meer dan twee jaar geleden.
Dat lijkt niet veel op een totaal aantal van 63.241 rijksmonumenten in heel Nederland, waarvan er 2.764 in Groningen en 1.367 in Drenthe liggen. Paul Noppers, woordvoerder van de Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed, stipt aan dat het aantal ernstig verwaarloosde panden is gebaseerd op gegevens die gemeenten zelf hebben verstrekt.
Wie de lijst doorneemt ziet al snel dat veel gemeenten helemaal niet hebben aangegeven hoeveel rijksmonumenten verwaarloosd zijn. In Groningen, dat 801 rijksmonumenten binnen de gemeentegrenzen heeft, is het aantal verwaarloosde rijksmonumenten ‘onbekend’. Amsterdam heeft er slechts 1 op 7.698. Daarentegen springen Noordenveld (235 rijksmonumenten) en Oldambt (211) er met 10 bovenuit.
‘Wettelijk mag niemand zijn huis verwaarlozen’
Noppers geeft toe dat deze lijst een ‘indicatie’ geeft van hoeveel rijksmonumenten in verval zijn. „Dat er mogelijkerwijs meer panden verwaarloosd zijn, valt of staat met hoe een gemeente een schouw doet. Er is ook een categorie verwaarlozing die niet makkelijk waarneembaar is, bijvoorbeeld in de fundering of aan de binnenkant.’’
In de Omgevingswet is opgenomen dat eigenaren van huizen hun onderkomen niet mogen verwaarlozen. Dat geldt voor alle panden, dus ook voor rijksmonumenten. Noppers: „Voor een eigenaar van een rijksmonument geldt verder dat die de historische waarde van zijn of haar pand zoveel mogelijk moet proberen te behouden. Daar kan hij subsidies voor krijgen of leningen voor aanvragen.”
Het is de verantwoordelijkheid van de gemeente om toezicht te houden op het onderhoud van rijksmonumenten. In de Omgevingswet is een instandhoudingsplicht opgenomen. Als de gemeente niet handhaaft, dan is er sprake van taakverwaarlozing en kan de provincie ingrijpen.
‘Gesprekken zijn tot dusverre vruchteloos gebleven’
Dat laat onverlet dat het niet makkelijk is voor gemeenten eigenaren te bewegen de kozijnen te schilderen of het dak te repareren. Die kunnen bijvoorbeeld altijd beweren dat ze niet over de middelen beschikken om dat te doen. Gemeenten kunnen volgens Noppers bestuursrechtelijk handhaven en als er sprake is van een overtreding aangifte doen. ,,Verder kan de minister de monumentale status intrekken, maar dat gebeurt niet zomaar.”
Adviseur gebouwd erfgoed Eva Magnusková werkt nog niet zo lang bij Het Hogeland, dus niet zo bekend met de voorgeschiedenis van villa Wadwerda in Usquert. Ze weet dat er in het verleden gesprekken met de eigenaar zijn gevoerd. Tot dusverre zijn die vruchteloos gebleven. Ze stipt aan dat gemeenten de mogelijkheid hebben om de werkzaamheden onder bestuursdwang te laten verrichten, waarbij de rekening naar de eigenaar gaat. Of ze kunnen een dwangsom opleggen voor elke maand dat hij in gebreke blijft. „Geen van beide hebben we tot nu toe opgelegd.”
‘Vaak ondervinden ze tegenslag in hun leven’
Je mag inderdaad concluderen dat het in veel gevallen vooral aankomt op de goodwill van de eigenaar van een pand om onderhoud te plegen. Dat is ook de ervaring van filmmaker Tom Tieman, die de documentaire Huilende bruiden maakte over verwaarloosde monumentale boerderijen in Oost-Groningen.
Ook al hebben eigenaren wel de wil, om meerdere redenen slagen ze er niet altijd in hun pand op te knappen. „Verhalen die ik vaak tegenkom zijn ‘geel geld’, ‘scheiding’, ‘overlijden’ en ‘ziekte’. Vaak ondervinden ze tegenslag in hun leven, waardoor het niet lukt.’’
De vraag wat er dan moet gebeuren, vindt Tieman ‘lastig’ te beantwoorden. “Het wordt me vaak gevraagd of ik een oplossing weet, maar die heb ik ook niet. Ik heb het probleem alleen aangekaart. Meer subsidie voor rijksmonumentale panden helpt altijd, maar zelfs dan ben je er nog niet.”
