Jelte Olthof: "Het kunnen weleens de meest spannende Amerikaanse verkiezingen worden in 150 jaar." Foto: Corné Sparidaens
De Groninger Amerikanist Jelte Olthof (41) verwacht dat de Amerikaanse verkiezingen weleens tumultueus kunnen verlopen. Trump en Harris gaan gelijk op. De vraag is wat Trump doet als hij verliest. „Maar ook als hij wint, staat de wereld op zijn kop.”
Het kunnen weleens de meest spannende Amerikaanse verkiezingen worden in 150 jaar, verwacht Jelte Olthof. In de polls is het verschil tussen beide kandidaten minimaal. Volgens het gezaghebbende onderzoeksbureau Real Clear Politics zou Trump 48,3 procent van de stemmen krijgen en Harris 48,2. „Het is echt too close to call.”
In de zomermaanden ging het er nog verhit aan toe. Eerst werd er eindeloos gesoebat over de ouderdom van Joe Biden, waar Trump garen bij spon. Diens terugtreden en de nominatie van Kamala Harris deden de kansen voor de Democraten keren. En toen ineens was er die aanslag op Trump, waarbij een kogel zijn oor schampte. Daarna werd er nog iemand opgepakt die met een geweer in de bosjes van een golfbaan lag om hem te doden.
Het leidde allemaal tot veel ophef in de media. Ook los daarvan maken de Amerikaanse verkiezingen altijd veel los in Nederland. De verkiezingen in grote, omringende landen als Engeland, Duitsland en Frankrijk worden hier veel minder goed gevolgd. Waarom hebben we zoveel aandacht voor een land waarvan we worden gescheiden door een enorme plas water?
‘We delen een pragmatische mentaliteit’
Olthof, als Amerikanist verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen, vindt onze fascinatie voor de Amerikaanse verkiezingen ‘bizar’. Wekelijks ontvangt hij gemiddeld vier mails van instellingen die hier iets organiseren rond die verkiezingen. Allemaal willen ze hem strikken voor een lezing of om in een panel te zitten.
Een verklaring is volgens Olthof dat een flink deel van de populaire cultuur in Nederland – films, tv-series, popmuziek, sociale media – van Amerikaanse origine is. Verder verstaan en spreken de meeste Nederlanders goed Engels, vaak als enige buitenlandse taal. „We delen ook een pragmatische mentaliteit en hebben een focus op waar het geld heengaat. We hebben minder affiniteit met de Franse grandeur of de zakelijk steriele, Duitse instelling.”
Dubbel gevoel over Amerika
Jelte Olthof is geboren in Alkmaar, maar zijn vader is Fries. Zelf is hij dat ook, ‘want als je vloeiend Fries spreekt, dan ben je Fries’. Toen hij 2 was begon zijn vader een apotheek in De Westereen, vandaar dat hij daar opgroeide. Zijn voorouders komen voor een deel ook uit Groningen en Drenthe. ,,Ik ben dus een echte noorderling.”
Olthof is wat je noemt een stapelaar. Hij begon op de mavo, stroomde door naar de havo, deed de propedeuse geschiedenis aan NHL Hogeschool in Leeuwarden en ging vervolgens geschiedenis studeren aan de RUG.
Zijn voorliefde voor Amerika ontstond tijdens het schrijven van zijn proefschrift. Hij promoveerde op de Amerikaanse Grondwet. Sindsdien is hij meerder keren in Amerika geweest. Hij heeft een ‘dubbel gevoel’ over het land. ,,Het heeft veel prachtige natuur en erg vriendelijke mensen. Maar het heeft ook een donkere kant. De samenleving is veel harder dan de Nederlandse.”
Dat het de laatste paar maanden wat stilletjes is rond de Amerikaanse verkiezingen heeft deels te maken met de explosieve ontwikkelingen in het Midden-Oosten. Ook is er tot dusverre slechts één verkiezingsdebat tussen de twee kandidaten geweest, terwijl dat er gewoonlijk twee of drie zijn. Trump weigert nog langer met Harris in debat te gaan. Olthof: „Hij denkt waarschijnlijk dat hij daar meer mee kan verliezen dan winnen.”
‘Zulke ruige taal waren we niet gewend’
Van het horkerige gedrag van Trump kijkt inmiddels niemand meer op. Nog niet zo lang geleden liet hij zich ontvallen dat Biden zich gedroeg als een geestelijk gehandicapte. Om er meteen aan toe te voegen dat Harris was geboren als een geestelijk gehandicapte. Olthof: „Toen hij in 2015 voor het eerst campagne ging voeren was de schok groter. Zulke ruige taal waren we niet gewend. Iedereen dacht dat we hem als presidentskandidaat niet serieus konden nemen. Daarvan hebben we geleerd dat zo iemand wel degelijk president kan worden. Sindsdien is decorum totaal verdwenen uit de Amerikaanse politiek.”
Trump heeft de grenzen opgerekt van wat een politicus doet en kan zijn. „Het heeft ook een vliegwieleffect. In het Amerikaanse Congres zie je mini-Trumpjes opstaan, die zijn stijl kopiëren.”
Harris gedraagt zich in de voorverkiezingen tot nu toe tamelijk ontspannen, observeert Olthof. De bruuskerende woorden van Trump glijden van haar af. Dat maakt dat Trump toch een beetje bokst in het luchtledige. „Hij is een politicus die leeft volgens het model van de pestkop. In de voorverkiezingen in 2015 had hij het één-op-één met tegenkandidaten over de lengte van hun geslachtsdeel. Dan denk je: mijn hemel! Hillary Clinton kon niet overweg met zijn verbale uithalen. Die trok het zich aan. Begrijpelijk, maar dat werkte tegen haar.”
Foto: Corné Sparidaens Foto: Corn� Sparidaens
Paspoort
Naam: Jelte Olthof
Geboren: 4 mei 1983 in Alkmaar (opgegroeid in De Westereen)
Opleiding: studie Geschiedenis, Rijksuniversiteit Groningen; University of Massachusetts in Amherst (VS), gepromoveerd in 2014
Werk: universitair docent American Studies aan de RUG
Privé: woont met partner en drie kinderen in Eelderwolde
‘Trump kan niet tegen zijn verlies’
Hoewel Trump volgens Olthof over zelfspot beschikt, kan hij niet tegen zijn verlies. Hij zit er nog steeds mee dat hij in 2016 weliswaar de verkiezingen heeft gewonnen, maar dat de meerderheid van de Amerikanen niet op hem gestemd heeft. „Dat zit hem op een ongezonde manier dwars. Hij heeft een commissie opgericht die moest uitzoeken waar die stemmen zijn gebleven. De bestorming van het Capitool was natuurlijk nog veel erger. Zulke uitwassen maken de verkiezingen extra spannend. Wat gaat hij doen als hij verliest? Maar ook als hij wint, staat de wereld op zijn kop.”
Volgens Olthof maakte het voor Europa tot pakweg 2012 niet donders veel uit wie president werd in Amerika. Sinds de Tweede Wereldoorlog was er een traditie dat opeenvolgende presidenten het buitenlandse beleid van hun voorganger min of meer voortzetten, of ze nu democraat waren of republikein. Tot Obama waren de presidenten wit en protestant, met John F. Kennedy als katholieke uitschieter. Stuk voor stuk hadden ze Europese voorouders. Het was niet meer dan logisch dat de band met Europa in de buitenlandse politiek voorop stond.
Obama was met name in zijn tweede termijn veel meer op Azië gericht. „Dat heeft alles met de economische opkomst van Azië te maken en dat hij daar zelf deels is opgegroeid. Veel meer dan de presidenten voor hem, had hij het besef dat de dynamiek zich naar die kant van de wereld verplaatst.”
In de Constitution of the United States (Grondwet van de Verenigde Staten) zijn de grondbeginselen van de Amerikaanse overheid vastgelegd. Het is de oudste geschreven grondwet die nog van kracht is. Foto: Corn� Sparidaens
Harris zal de relatie met Europa niet zomaar overboord zetten
Biden was weer meer een atlanticus. Als Harris president wordt, zal ze dat volgens Olthof, mede gezien haar roots, minder zijn. Toch zal ze de relatie met Europa niet zomaar overboord zetten. Ze zal realpolitik bedrijven.
Meer nog dan onder Obama kwam er in 2016 onder Trump een kantelpunt in het Amerikaanse buitenlandbeleid. „Hij begon vanzelfsprekendheden in twijfel te trekken, met name die van de NAVO. Als het aankomt op veiligheid is Europa volledig afhankelijk van de VS. Sinds de oprichting van het bondgenootschap in 1949 is dat nooit ter discussie gesteld. Trump deed dat ineens wel.”
Trump heeft niks met de Europese cultuur. Hij heeft Europese landen duidelijk gemaakt dat Amerika niet langer betaalt voor hun veiligheid. „Hij vindt dat ze hun eigen broek moeten ophouden. Daar valt ook best iets voor te zeggen.”
Veel Amerikanen hebben geprofiteerd van belastingverlaging
Nu veel Europese landen de 2-procents defensienorm in de begroting hebben gehaald, lijkt op dit punt de kou uit de lucht. „Dat laat onverlet dat we op militair gebied nog volledig afhankelijk zijn van Amerika.”
In zijn eerste termijn was Trump een man van grote woorden, niet van daden. Een van zijn weinige wapenfeiten was het doorvoeren van een enorme belastingverlaging. Veel Amerikanen hebben daarvan geprofiteerd. Het is ten koste gegaan van de staatsschuld, die onder zijn bewind fors is opgelopen. „Verder heeft zijn presidentschap een bibliotheek vol biografieën en andere boeken over hem opgeleverd. Wat gezien zijn functioneren niet vreemd is. Zo was hij de eerste president die twee keer impeached is.”
Olthof voegt er meteen aan toe dat het Biden evenmin is gelukt een stempel op het beleid te drukken. En stel dat Harris president wordt, dan zal ook zij het verdomde lastig krijgen om veel voor elkaar te krijgen. De democraten hebben momenteel een minimale meerderheid in de Senaat en het is de vraag of ze die weten te behouden. „Dan krijg je een verdeeld Congres, dat alles gaat tegenhouden. Dan gebeurt er weer niks.”
Omvangrijk sociaal probleem met de vele daklozen en verslaafden
Dat zou juist wel nodig zijn, want het land verkeert in een ernstige crisis. Zo is er een omvangrijk sociaal probleem met de vele daklozen en verslaafden op straat. Ook is er onder het arme deel van de bevolking veel bestaansonzekerheid.
De sociale en economische problematiek wordt door Republikeinse politici gekoppeld aan illegale immigratie via de zuidelijke grens. „Sommigen uit het democratische kamp gaan daar grotendeels in mee. Er zíjn ook veel illegale immigranten, vooral uit Midden- en Zuid-Amerika. Tegelijk draait een deel van de economie op die goedkope, illegale arbeidskrachten.”
Trump loopt voortdurend af te geven op de migratie. Zijn voornemen is dat hij de muur langs de zuidelijke grens wil afmaken. „Hij heeft een lijstje met wat hij op zijn eerste dag als president wil doen. Zo’n beetje de helft van het federale apparaat wil hij opheffen. Ook wil hij nog meer belasting verlagen. Verder is hij niet zo beleidsvast. Het gaat alle kanten op.”
‘Trump creëert zijn eigen gouden eeuw’
Zijn hoofdboodschap is: we gaan terug naar de goeie oude tijd tussen 2016 tot 2020 toen ikzelf president was en de economie op volle toeren draaide en alle Amerikanen happy waren. „Hij bedrijft alternatieve geschiedschrijving en creëert zijn eigen gouden eeuw. Het moet gezegd: er wás toen ook minder inflatie en meer economische groei, maar corona en de oorlog in Oekraïne hadden zich nog niet aangediend.”
Over abortus, dat hij door de aanstelling van drie conservatieve rechters op federaal niveau heeft gedecentraliseerd, hoor je hem niet meer. Om onduidelijke redenen breekt zijn vrouw Melania in een pas verschenen boek een lans voor het recht op abortus. Zelf houdt hij zich op de vlakte. Het heeft er waarschijnlijk mee te maken dat de helft van de kiezers uit vrouwen bestaat en de meerderheid van de Amerikanen pro-abortus is.
Veel conservatieve staten hebben een strenge abortuswetgeving. Vrouwen die abortus laten plegen kunnen voor jaren achter de tralies belanden. Artsen die abortus verrichten verliezen hun beroep. „Harris probeert Trump daar steeds aan te herinneren. Ze heeft beloofd het recht op abortus weer te verankeren in een federale wet.”
‘Velen zien Trump als een instrument van God’
Door niet op te komen voor het recht op abortus paait Trump het puriteinse deel van Amerika, zoals de evangelisten. Die vormen een krimpende, maar nog altijd omvangrijke bevolkingsgroep. „Mensen die in dat kamp zitten vergeven Trump zijn zonden. Velen zien hem als het instrument van God om de verschrikking van ‘de moord’ op ongeboren baby’s te stoppen. Daarom verdient hij hun steun.”
Verder heeft Trump aanhang onder mensen die denken dat hij past bij de idee van Amerika als een land waar je je kunt opwerken. Dat heeft hij te danken aan zijn persoonlijke biografie, hoewel hij met een gouden lepel in de mond is geboren.
Olthof denkt ook dat een flink deel van Amerika hem ‘verfrissend’ vindt. „Voor hen is zijn gebrek aan decorum helemaal geen probleem. Ze vinden hem authentiek. Hij doet zich niet beter voor dan hij is. Vooral witte mannelijke Amerikanen spreekt dat enorm aan.”
Harris richt zich in haar campagne meer op jonge, gekleurde vrouwen. Ze laat hen zien hoe ver ze kunnen komen. Op sociale media hamert ze op diversiteit in de samenleving.
‘Harris houdt zich op de vlakte’
Toch is Harris, ondanks het verwijt van Trump, op veel andere vlakken niet heel progressief. Ze kiest geen partij in het Midden-Oosten, is economisch tamelijk behoudend en heeft geen uitgesproken groen profiel. „Ze houdt zich op de vlakte om kiezers in het midden voor zich te winnen. Met haar gematigdheid probeert ze zich positief te spiegelen aan de lompheid en leugenachtigheid van Trump.”
Er kunnen weleens veel Amerikanen gaan stemmen bij deze verkiezingen. Dat kun je volgens Olthof aflezen aan het relatief hoge aantal mensen dat zich registreert. Dat is ook typisch Amerikaans: in veel staten moeten kiezers zichzelf registreren, anders mogen ze niet stemmen.
Dat is historisch gegroeid. Veel Amerikanen wonen afgelegen op het platteland. Een paar keer per jaar komen ze in een nabijgelegen grote plaats om inkopen te doen, handel te drijven en soms dus ook om te stemmen. „Tegelijk kun je het zien als een barrière om te stemmen. Vroeger werden daarmee voormalige slaven belemmerd hun stem uit te brengen, tegenwoordig vooral armen, laagopgeleiden en andere minderheden. Die moeten vaak speciaal een dag vrij nemen. Zo hou je mensen buiten de deur. Dat verklaart dat 34 procent van de Amerikanen nooit naar het stemhokje gaat.”
De peilingen zeggen niet alles
Olthof wil zich niet wagen aan een voorspelling wie op dinsdag 5 november de verkiezingen wint. De peilingen zeggen niet alles. In 2016 was Hillary Clinton de gedoodverfde winnaar, maar ging Trump er onverwacht met de winst vandoor.
Het zijn volgens hem wel verkiezingen waarbij de democratie zelf op het spel staat. „Voor Trump doet democratie er niet toe. Hij heeft ontkend dat hij in 2020 verloren heeft. Uiteindelijk is hij wel van het podium afgestapt, maar hij heeft zijn verlies nooit geaccepteerd. In de Amerikaanse politiek zitten presidenten als een spin in het web. Ze kunnen veel dingen bewerkstelligen zonder democratische checks of correcties. Hij heeft al aangegeven dat hij dat prima vindt.”
‘Het kiesstelsel is fundamenteel oneerlijk’
De Amerikaanse democratie vertoont veel roestplekken en onvolkomenheden. Het kiesstelsel is fundamenteel oneerlijk. In Nederland telt elke stem tijdens de Tweede Kamerverkiezingen even zwaar, of je nu in Groningen woont of in het dichtbevolkte Zuid-Holland. Amerika is onderverdeeld in vijftig deelstaten, waar het gewicht van iemands stem afhankelijk is van waar hij woont en of zijn staat blauw (democratisch), rood (republikeins) of paars (ertussenin) is.
„Het politieke systeem is verrot”, besluit Olthof. Nadat politici zijn verkozen, zijn ze meer bezig met geld ophalen voor de volgende verkiezingen dan dat ze de problemen van het land aanpakken. Een kleine groep heel rijke mensen heeft ontzettend veel macht. „Daarmee proberen ze zichzelf in het zadel te houden. Veel meer dan bij ons gaat het erom dat je goed voor jezelf en je vriendjes zorgt. Het is een corrupte poppenkast. Het verklaart waarom Amerikanen een lage dunk hebben van hun politici, een groot deel niet en een ander deel op Trump stemt. Ze denken over hem dat hij misschien niet zuiver op de graad is, maar daar wel eerlijk over is.”
