Word jij straks gewassen door een robot? Zo ziet de toekomst van de zorg er (mogelijk) uit

Neem nou mevrouw Gina. Vriendelijke, altijd vrolijke Gina, moeder, oma, weduwe, en na haar 80ste ten prooi gevallen aan de grote vergeetziekte. Zij had een kat. Geen echte- een rooie robotkat. Overal waar Gina was, was de robotkat. Ze aaide hem, praatte tegen hem, gaf hem te eten. Ze was dol op hem en hij op haar, want hij reageerde op haar aanrakingen. Soms deed ze hem in bad. Dat vond robotkat niet prettig, soms hield hij er ineens mee op, dan vreesde Gina even dat hij het leven had gelaten, maar na het vervangen van de batterij werd hij weer springlevend. De rooie robotkat was haar beste vriend.

Maar wel een robot.

Robots duiken steeds vaker op in de zorgsector. Er zijn sociale robots in de vorm van katten en honden. Ze hebben namen: Labby de labradorpup, het zeehondje Paro, dat reageert op geluid en aanraking. Robot Ugo kan de was ophangen. Robot Zora leest de bingo voor. Sociale robots ondersteunen het zorgpersoneel en leggen contact met de bewoners- nou ja, een soort contact. Ze doen dingen die normaal gesproken alleen aan mensen zijn voorbehouden: communiceren, animeren, gezelschap houden.

Maar het blijven robots.

De vraag werpt zich op of je dat moet willen- menselijk contact vervangen door software. Critici vragen zich af of dat niet veel te ver gaat. Houd je oude mensen als Gina niet voor de gek met een robotkat?

De angst voor robots is al heel oud. Ook in de jaren ’30 van de vorige eeuw waren mensen al bang voor de invasie van een leger van blikken mannen.

Dat apparaten taken van ons overnemen is al onder ons sinds de Industriële revolutie. Wie vroeger op tijd wilde opstaan, werd gewekt door een ‘porrer’, die je wakker schreeuwde voor het raam. Daar hebben we nu een wekker voor en daar kijkt helemaal niemand meer van op. Of van een trein. Of een was-droogcombinatie.

Maar hoewel we inmiddels leven in een tijd waarin telefoons tegen ons kunnen praten, blijft het maatschappelijk onbehagen tegen robotica sudderen. Uit wereldwijd onderzoek Sienna van de universiteit van Twente, blijkt dat mensen robots wel accepteren, maar niet als ze menselijke trekken gaan vertonen.

Rrrrr-rrr. Elisabeth Wilhelm, universitair docent technische wetenschap aan de Rijksuniversiteit van Groningen, staart naar het cappuccinobekertje dat zich langzaam vult in het koffieapparaat. ,,Iedereen denkt bij robots aan een klein mannetje dat rondloopt’’, zegt ze. ,,Maar er zijn heel veel dingen in de robotica die voor ons momenteel al heel normaal zijn.’’

Sommige koffieapparaten bijvoorbeeld. ,,Als een koffieapparaat zelf iets aanpast, als hij meet of het water heet genoeg is, dan is dat robotica: algoritmes die het apparaat de opdracht geven dat bij een bepaalde temperatuur het water door de koffie moet.’’

Dat is, zegt ze, de kern van robotica. ,,In de techniek noemen wij iets een robot als het een sensor heeft om iets in de omgeving waar te nemen, een mogelijkheid heeft om die omgeving te veranderen en een computer die de gegevens die binnenkomen, zelf kan verwerken om te bepalen wanneer iets moet gebeuren- de mens grijpt dus niet in. Een voorbeeld: als in jouw huis de temperatuur stijgt en de verwarming slaat af, dan valt dat onder het gebied robotica.’’

Lodewijk Asscher, toenmalig minister van Sociale Zaken, zei het al in 2014: Robots kunnen 24 uur per dag werken, ze worden niet ziek, ze willen geen loonsverhoging. Ideaal personeel dus, vooral in een sector waar het personeelskrapte zo wordt gevoeld als in de zorg. ,,De robotica zal een hoge vlucht nemen’’, zegt Wilhelm. ,,Vooral ook in de ondersteunende taken zullen ze veel kunnen betekenen. Je kunt je voorstellen dat zij bepaalde taken overnemen. Als een verpleegkundige iemand uit bed moet halen, dan heeft ze daar soms wel drie extra collega’s voor nodig omdat het zo zwaar is. Er is nu een robot die samen met de verpleegkundige werkt, dat is een soort kraan waarmee de patiënt bewogen kan worden, en die aangestuurd wordt door de verpleegkundige. Dus de robot levert de spierkracht, maar de mens beslist wat er moet gebeuren. De verpleegkundige weet dat veel beter dan de technologie.’’

Robotica ondersteunt niet alleen de verpleegkundige, maar kan ook de patiënt van dienst zijn. Zoals het Exoskelet, dat mensen die niet meer zelfstandig kunnen bewegen, stevigheid geeft in de vorm van een extern skelet. ,,Motoren die in het externe, stevige skelet zitten, ondersteunen de beweging van de mens. Dat ziet er een beetje uit alsof je superman bent’’, zegt Wilhelm. ,,En een tweede mogelijkheid die nu wordt onderzocht, is dat je kunt bewegen via kabels die je in je kleren kunt verstoppen en waar motoren, die in een rugzakje zitten, je aan kunnen trekken zodat je je spieren een beetje kracht geven. Dat is bedoeld voor mensen die hun eigen lichaamsgewicht nog kunnen dragen, zij kunnen met behulp van dit systeem dan nog net even een paar stappen lopen, net even die boodschappen doen, kunnen ze ineens weer de trap op bij de bakker om hun favoriete broodjes te kopen.’’ Lachje: ,,We doen als maatschappij heel veel om mensen mobiel te houden. Wie niet kan lopen, kan in een rolstoel. Maar er blijven heel veel trappen in de wereld.’’

Robotica kan een significante bijdrage leveren aan de zorg, stelt Wilhelm. ,,We zien dat het aantal patiënten in ziekenhuizen toeneemt, maar omdat er steeds minder mensen verpleegkunde studeren, houden we heel veel taken over. Die laten zich goed met robotica oplossen. Zoals: er moet een medicijn gehaald worden bij de apotheek. Het wordt nu onderzocht of een robot dat kan doen, voorzien van een slot, zodat er onderweg niets gestolen kan worden. Dat is een taak waarvoor je niet hoeft te worden opgeleid. Maar door van a naar b te gaan, bespaar je de verpleegkundige veel tijd.’’

Maar een robot zal de verpleegkundige niet vervangen, zegt ze. ,, Een besluit nemen op basis van weinig informatie, daar is de robotica niet goed in. Maar in de geneeskunde is het vaak zo dat je snel een beslissing moet nemen, je kunt niet altijd wachten tot je de resultaten van alle onderzoek binnen hebt. Daar heb je ervaring voor nodig. En intuïtie. Dat laat zich niet zomaar vervangen door technologie. We hebben wel artificial intelligence, maar intelligent is dat nog niet.’’

Maar zou dat een realistisch toekomstperspectief zijn? De machine die de mens vervangt, in een sector die draait om mensenwerk?

,,Ik denk dat dat heel moeilijk wordt. De techniek van artificial intelligence draait op dit moment om patroonherkenning. Dus iets wat de robot vaak ziet, kan hij herkennen. Maar van zeldzame ziektes zijn weinig gegevens. Dan kun je niet aan artificial intelligence laten weten hoe daarmee gewerkt moet worden.’’

Goed, robots kunnen mensen met dementie iets gelukkiger maken. Ze kunnen ons laten bewegen, gezelschap houden, ons in slaap zingen, zoals de Somnox doet. Er zijn ook chatbots die een depressie kunnen herkennen. Die vragen stelt, doorvraagt. Maar in alle gevallen heb je contact met een machine.

Is dat niet een… glibberig pad?

Haar collega Ming Cao, professor robotica aan de RuG, vindt het onderscheid tussen mens en machine van wezenlijk belang. . ,,We weten dat mensen robots die op mensen lijken beangstigend vinden. Het is dus belangrijk dat mensen kunnen zien dat iets een robot is. Het moet heel duidelijk zijn dat ze praten met een robot die emoties nadoet, probeert sympathiek te zijn en geduldig. Het moet duidelijk zijn: je praat met software. Dat is een ethisch vraagstuk. We moeten in gewone taal uit kunnen leggen wat de robot doet, niet in softwaretermen. Voordat we autoriteit geven aan robots moeten gewone mensen eerst kunnen begrijpen wat er gebeurt.

Zullen robots vooral de laaggeschoolde functies overnemen?

,,Er is tekort aan personeel. Dat geeft de robotisering een enorme motivatie. U moet zich realiseren dat er momenteel bij het maken van CT scans ook al software wordt ingezet. Dus voordat je naar een dokter gaat, heeft die al via het systeem informatie gekregen waar op gefocust moet worden. En daarmee is een enorme taak overgenomen.’’

Wilhelm: ,,Het is niet zo dat robots ervoor zullen zorgen dat mensen worden ontslagen. Ze zullen alleen assisteren bij een heavy workload, en het werk beter mogelijk te maken. In de zorg vallen mensen nogal eens uit omdat het werk fysiek zo zwaar kan zijn.’’

Maar ook software kan uitvallen. Robots kunnen fouten maken.

Cao: ,,Ja. Net als bij zelfrijdende auto’s die een ongeluk veroorzaken. Het is een risico. Tegelijkertijd mag het geen reden zijn het niet te gebruiken, de software niet te verbeteren. Er moet een wet komen die stelt wie wanneer verantwoordelijk is, zodat verzekering compensatie kan bieden.’’

Regulatie is van groot belang, zegt ook Wilhelm: ,,Het is niet zo van: hé, ik heb een robot gemaakt en die zet ik in een ziekenhuis in. Er is een Europese wet die stelt dat alles wat je doet veilig moet zijn en je moet voor ieder medisch hulpmiddel dus eerst een certificaat aanvragen. Dat is een langlopend proces, van uitvinding tot toepassing kan dat oplopen tot 10 jaar. Ze stellen een hele hoop vragen, over hoe de robot zal reageren als er iets mis gaat, als er een sensor kapot gaat, wat als hij uit gaat. Stel dat de robot uitgaat terwijl hij net iemand uit bed tilt, dat is niet wenselijk. Dus er is echt streng toezicht op. Dat garandeert dat alles wat je in het ziekenhuis krijgt, veilig is.’’

Cao: ,,Zeker in Europa. In Amerika wordt meer markt-gedreven gedacht, daar gebruiken ze eerst en reguleren later. In het Europese Parlement is momenteel een Artificial Intelligence Act in de maak. Ik denk dat we een voorbeeld voor de wereld zullen zijn.’’

Maar ook over de grenzen van het technisch toelaatbare van robotisering moet goed worden nagedacht, stelt hij. ,,Er is een ethische commissie nodig voor ons technisch-wetenschappelijke werk. Die is er nu niet, maar het is wel nodig.’’ Hij werkt samen met collega’s aan zo’n commissie binnen zijn eigen faculteit. ,,Omdat je aan de grenzen komt van wat menselijk is, en wat techniek. Als medisch ingenieurs zijn wij ons daar scherp van bewust.’’

Of robots de toekomst zullen hebben? En zo ja, hoe groot wordt hun aandeel? Daarover verschillen de meningen, zie ook het kader waarin chirurgen Tommy Speel en Jean Pierre Pierie zich uitspreken over robot-geassisteerde operaties. Zal de volgende generatie ouderen worden gewassen door iemand die ‘s morgens bliep-bliep tegen je zegt? We weten het niet. Maar dat Zora, Pepper en Labby in opmars zijn, is duidelijk. Dat zij de overbelaste werkers in de zorg kunnen ontlasten, ook.

Mevrouw Gina was zich op het einde van haar leven niet meer van zoveel bewust. Ze overleed dit jaar in een zorgcentrum in Assen. Of haar rooie kat nou een robot was of niet, het maakte haar niet uit- voor haar was het een levend, liefdevol wezen. Hij bracht haar geluk.