Hoe een kanaal Zwinderen op de kop zette: van eeuwenlang alleen enkele boerderijen naar florerend dorp

Zie ze eens glunderen van trots! Eerlijk gezegd hadden de makers van het boek over Zwinderen zó’n eindresultaat ook niet verwacht, toen ze drie jaar geleden begonnen met het vastleggen van de dorpsgeschiedenis. Het lijkt wel een koffietafelboek: 350 pagina’s vol geschiedenis, anekdotes, kaarten en foto’s.

,,We wilden geen droge opsomming van de historie, maar juist ook levendige verhalen. We verzamelden steeds meer informatie die interessant was voor het boek. Zwinderen is dan ook zeker geen doorsnee dorp; het heeft juist een zeer rijke geschiedenis. Maar zelf waren we ook best verrast met dit prachtige resultaat’’, zegt Mieke Venhorst, die samen met Henny Kuipers het schrijfwerk voor haar rekening nam.

Zo’n lijvig boek voor zo’n klein dorp. Met net iets meer dan vierhonderd inwoners, Nieuw-Zwinderen en het buitengebied meegerekend. ,,En dan te bedenken dat Zwinderen eeuwenlang slechts vier of vijf boerderijen telde. De komst van de Verlengde Hoogeveensche Vaart halverwege de 19e eeuw zette het hele dorp op de kop. Eeuwenlang was Zwinderen een dorpje van ridders, regenten en deftige boeren. Ineens kwamen daar veenarbeiders bij. Ambachtslieden. Handelaars. Middenstanders. Het dorp telde op een gegeven moment liefst vier café-logementen. In een altijd zo gesloten gemeenschap kwam ineens de wereld binnen’’, weet Kees van Dijk, die voor het boek vooral met zijn neus in de archieven zat. Willem Anninga hield zich bezig met het maken van foto’s en kaarten.

Een van die herbergen was destijds geen officiële halteplaats voor de postkoets, tegen de wens van de herbergier in. ,,Maar de koets reed gewoon via de baanderdeuren het café-logement binnen. Zette daar wat passagiers af voor een maaltijd of overnachting en vervolgde via de baanderdeuren aan de andere kant van het logement weer zijn weg’’, zegt Van Dijk.

De vier zouden namens de historische vereniging Klenckerheugte in eerste instantie de veertien rijksmonumenten van Gees beschrijven. Omdat Kees van Dijk toch al bezig was met het vastleggen van de geschiedenis van Zwinderen, vanwege de viering van het 800-jarige bestaan in 2017, werd besloten eerst maar eens het boek over dat dorp te maken. Met slechts vier rijksmonumenten lekker makkelijk en overzichtelijk immers, was althans de gedachte. ,,Maar het was een zware bevalling’’, zegt Kuipers. Met dus die wolk van een baby.

De naam van het dorp duikt volgens de archieven voor het eerst op in 1217, als Suinre. Maar aangenomen wordt dat het gebied al 2500 jaar geleden bewoond was. Bij de aanleg van de A37 zijn in 2001 sporen van boerenerven uit die tijd aangetroffen.

In oude aktes komen ook namen als Swinre, Swijnre, Zwynre en Swinderen voor. De vier samenstellers van het boek bestrijden de suggestie dat de naam afstamt van het woord zwin (een zijtak van een beek of natuurlijke geul). Zij gaan ervan uit dat Zwinderen is vernoemd naar de familie Van Swinderen, de eerste bewoners van de nederzetting.

Van Dijk: ,,Wij denken dat Zwinderen een vooruitgeschoven post in de verdedigingslinie van het Kasteel in Coevorden is geweest. Het was een zeer onrustige tijd, zo aan het begin van de dertiende eeuw. Het Kasteel van Coevorden was in handen van de bisschop van Utrecht. Die plaatste de Van Swinderens op een strategische plek aan het Loodiep, het huidige Zwinderen dus. De Klencke bij Oosterhesselen was ook zo’n voorpost. Ten noorden van Zwinderen verrees in dezelfde tijd een mottekasteel, een houten vesting voor alleen soldaten. Op de plek die nu de Klinkenberg heet, aan de Tilweg bij Gees. Toen midden in het moeras. Met deze drie posten kon de omgeving goed in de gaten worden gehouden.’’

Van Swinderen was een vooraanstaande familie, met macht die zich eeuwenlang uitstrekte tot ver buiten het dorp. Ze waren schulte (soort van dorpskoning, want burgemeester en rechterlijk functionaris tegelijk) of ette bij de Etstoel (het hoogste Drentse rechtscollege). Andere belangrijke regentenfamilies met hun sporen in Zwinderen waren Oldenhuis en Kymmell.

En wat te denken van de familie Rigterink, wellicht de rijkste mensen ooit van Zwinderen? Ze waren verveners en landmeters, waarbij Jan Rigterink in 1913 ook nog eens trouwde met Geessiena Mensingh, een familie die dankzij het veen en lucratieve investeringen ook al bijzonder rijk was geworden.

Jan liet in 1912 een ‘heerenbehuizing met boerderij’ nabij de brug bouwen, tot op heden in het dorp ‘de villa’ genoemd. Het huwelijk was nog feestelijk, zeker voor alle schoolkinderen van het dorp. Die kregen namelijk allen twee kwartjes van het bruidspaar. Maar gelukkig met elkaar zijn de twee niet geweest. ,,Als Geessiena in 1947 komt te overlijden, blijkt haar man Jan niet in het testament voor te komen. Kinderen heeft het echtpaar nooit gekregen. Daarentegen was ze goed voor haar personeel, dat zelfs het bosje aan de Toldijk erft. Het lievelingsplekje van Jan, want hij had er een park van laten maken, met ijsbaan, volière en uitkijktoren. Later kwam daar het openluchtbad. Het moet een hard gelag zijn geweest voor Jan dat hij zelfs naast dit park greep’’, denkt Willem Anninga.

Omdat Geessiena op het laatst misschien wel 150 kilo woog, was de begrafenis in 1947 nog een hele klus. De lijkkoets die het dorp dankzij een gulle gift van Geessiena nog maar net had, was te klein voor de extra brede doodskist van Geessiena. Een boerenwagen bood uitkomst. Met kist en al werd die gespannen achter de lijkkoets. Haar laatste rustplaats is de lievelingsplek van Jan, die er in 1950 zelf ook werd begraven. Bij het zwembad is nog steeds het graf met herdenkingsmonument.

Was Geessiena in haar leven al heel royaal voor het dorp, Jan is dat tot op de dag van vandaag ook. Hij richtte het Jan Rigterink-fonds op, waarin hij zijn vermogen en al zijn bezittingen aan boerderijen en grond in onderbracht. Neven en nichten krijgen daaruit legaten. En voor de financiering van projecten uit Zwinderen en omgeving kan er een beroep op worden gedaan.

Drie jaar lang hebben de vier intensief aan het boek gewerkt. Wat nu? ,,Even helemaal niets, maar op termijn gaan we toch maar aan de slag met dat boek over Gees’’, verwacht Kuipers. Een dorp met 3,5 keer zo veel rijksmonumenten, dus een boek dat 3,5 keer zo dik is als Zwinderen? Niets mag dan nog zeker zijn, dát in ieder geval niet. Denken de vier, althans.

Het boek Zwinderen, 800 jaar tussen veen en zand wordt zaterdag 7 december gepresenteerd in het dorpshuis. Het kost vandaag nog 25 euro, daarna 35 euro. Ruim tweehonderd van de in totaal driehonderd exemplaren zijn al verkocht.

Zijn vrienden waarschuwen Evert Kuipers nog, als hij in 1914 als schaapherder aan de slag gaat in Zwinderen. Evert, een bijzondere verschijning vanwege een bochel, lust namelijk graag een borrel. ,,Daor in Zwinderen is ok een vaart, Evert. En dan zal ‘t niet lang duren of dan giet ‘t plomp.’’

Evert zegt tegen boeren die hem op zijn drinkgedrag aanspreken dat hij daar een goede reden voor heeft. ,,Ie hebt een wief en dat heb ik niet. Zo’n kronkel als ik bin wil gien mens hebben.’’ Hij wordt wel eens opgepakt voor openbare dronkenschap of een ander vergrijp. ,,Hou mij maor dood, ik bin maor één dood schuldig’’, zegt hij dan steevast. Op een avond komt Evert niet meer thuis. Zijn hond wordt aangetroffen op de plek waar hij te water raakte en verdronk.

In 1943 wordt het dorp twee keer getroffen door branden, die op zich niets met oorlogsgeweld te maken hebben. Op 12 april brandt een boerderij af, door kinderen die spelen met vuur. Aan het eind van die maand woedt een nog veel grotere brand, die vier boerderijen in de as legt. Waaronder het Schultehuis en café Mensingh. De vuurzee ontstond vanwege het koken van de was in een stookhok, waarbij door een stormachtige wind vonken razendsnel werden verspreid.