Viering van de fotografie in de Der Aa kerk | Noorderlicht

Volgens folders voor toeristen is de Der Aa-kerk aan het Akerkhof een van de mooiste bezienswaardigheden van de stad Groningen. Dat moet op de eerste plaats te maken hebben met de gele toren, die vanaf grote afstand is te zien en bezoekers vanuit de ommelanden naar het centrum lokt, net zoals de oude grijze Martinitoren dat doet.

Het zal ook door het interieur komen. Het begint al in het schip, de grootste ruimte in de kerk, waar zich de preekstoel en het imposante orgel bevinden – ontworpen door bouwer Arp Schnitger (1648 – 1719). Indrukwekkend is ook het koor waar bezoekers over eeuwenoude grafstenen moeten lopen en zicht krijgen op zuilen met cartouche-schilderingen en stichtelijke teksten.

Over de oorspronkelijke functie van de kerk zijn de folders summier. Weliswaar wordt gemeld dat het gebouw is gebruikt voor katholieke erediensten en dit heilswerk na de Reformatie door de protestanten versoberd maar doelmatig is voortgezet, begrippen als contemplatie, zingeving, verlossing en waarheidsbeleving blijven achterwege.

Daar is een verklaring voor. Door de toenemende secularisatie worden in de Der Aa-kerk geen religieuze diensten meer gehouden. In plaats daarvan is het gebouw te huur voor feesten, vergaderingen en andersoortige bijeenkomsten: diners, markten, proeverijen, concerten, recepties en tentoonstellingen.

Deze zomer is de kerk hoofdlocatie van het Noorderlicht Festival, een viering van fotografie en nieuwe media. In het schip is voornamelijk fotowerk te zien. Speciale aandacht verdient het koor. Daar heeft Atelier Roosje Klap uit Amsterdam (ARK) in opdracht van de Noorderlicht-organisatie een interactieve media-installatie in vijf delen opgesteld: Life As We Know It Now, kortweg LAWKI Now. Vertaald naar het Nederlands: Het leven zoals het nu is.

Thema van Noorderlicht is ‘The Makeable Mind’. Met aandacht voor zowel traditionele fotografie als digitale en interactieve media wil het festival de relatie tussen visuele cultuur en de werkelijkheid verkennen. Centrale vraag: ‘Hoe wordt ons denken gestuurd door een op hol geslagen beeldcultuur, ongekende technische mogelijkheden en razendsnelle internetverbindingen?’

LAWKI Now heeft iets van vloeken in de kerk. Er liggen beeldschermen met Engelstalige teksten op de grafstenen. In de lucht zweven kazuifels waarop zoekwoorden en slogans zijn te lezen. Gestapelde monitoren verschieten van kleur en veroorzaken zoemende en soms knetterende geluiden. Van orde en richting lijkt geen sprake bij de installatie, eerder van chaos en radeloosheid.

Wat enigszins aan de oorspronkelijke functie van de kerk doet denken, is de koormuziek die speciaal voor LAWKI Now is geschreven. Rekeninghoudend met de akoestiek is de muziek zo gecomponeerd dat verschillende koordelen elkaar opvolgen en toezingen. Cori spezzati noemen de Italianen het, gesplitste koren die een geheel vormen en een galmend stereo-effect veroorzaken.

Het is vooral het beeld dat in de kerk domineert. Een diffuus beeld, afkomstig van het internet. Gelet op wat de monitoren laten zien, is LAWKI Now een poging om de verwarring te visualiseren die via computers en smartphones als een duizelingwekkende stroom beelden en berichten tot ons komt. Steeds meer, steeds sneller, vanuit steeds meer hoeken en gaten.

LAWKI Now laat beelden zien van YouTube, de in 2005 geopende website waar inmiddels wereldwijd iedere minuut 500 uur aan video’s wordt geüpload, 300.000 filmpjes per dag. Dagelijks kijken honderden miljoenen actieve gebruikers meer dan een miljard uur naar deze beeldenstorm. Niemand weet exact wat er wordt verspreid, ook het bedrijf achter YouTube niet.

Wat YouTube wel weet, is welke beelden veel worden bekeken – een kwestie van zoekopdrachten registreren en tellen. De installatie in de Der Aa-kerk toont die uitkomst: beelden die ergens ter wereld zojuist online zijn gezet en veel kijkers trekken. LAWKI Now biedt echter geen samenvatting, maar de voortdurend veranderende top van de actuele clickparade. Hoe groener de monitor, hoe vaker de video ergens via internet bekeken is.

Wat in de Der Aa-kerk opvalt, is dat het merendeel van de fragmenten geen amusement betreft, maar een ernstig karakter heeft. Het kan aan de upload-activiteiten van het moment liggen, en aan de manier waarop LAWKI Now in elkaar is gezet, maar muziekvideo’s en kattenfilmpjes lijken het af te leggen tegen natuurrampen en mannen in pakken. Troostbeelden verliezen het van alarmbeelden. Welke waarde moet hieraan worden toegekend?

Volgens Atelier Roosje Klap kan YouTube soms voorspellend werken. Zo werden begin dit jaar voor de feitelijke bestorming van het Capitool in de Amerikaanse hoofdstad Washington via YouTube beelden verspreid waarop voorbereidingen van de bestorming waren te zien. Als bewakers de beelden serieuzer hadden genomen, was het wellicht nooit tot een aanval op de democratie gekomen.

YouTube gaat vaker vooraf aan berichten van de mainstream media. Neem de persconferentie die voetbalmiljonair Lionel Messi afgelopen zondag via YouTube gaf. Nog voor zijn antwoorden door journalisten konden worden bevraagd en verwerkt, was over de hoofden van de duiders een onwrikbaar beeld neergezet: dat van de intens verdrietige zoon die gedwongen door het dolgedraaide financiële systeem zijn geluk elders moet zoeken. Zijn exorbitant betaalde geluk.

Ondertussen roept de installatie Koyaanisqatsi in herinnering, de experimentele film waarmee regisseur Godfrey Reggio halverwege de jaren 80, mede dankzij de muziek van Philip Glass, furore maakte in de filmhuizen. Reggio liet een destijds actuele wereld zien middels een permanente stroom lichten en geluiden, snel en traag. De filmtitel werd ontleend aan de taal van bedreigde Hopi-indianen en staat voor een onrustig leven, voor desintegratie en onbalans.

Waar Reggio met Koyaanisqatsi een oordeel uitsprak over de door hem gefilmde dolgedraaide werkelijkheid, laten de makers van LAWKI Now dat opvallend genoeg achterwege. De makers roepen liever vragen op als ‘neemt de waarheid van het internet onze werkelijkheid over?’, ‘zijn wij nog wel de baas over onze verbeelding?’ en ‘werkt kunstmatige intelligentie voor of tegen ons?’. Iedere kijker mag voor zich het antwoord bepalen.

Kunstmatige intelligentie is een cruciaal onderdeel van de installatie. LAWKI Now is zo ontworpen dat bezoekers niet alleen passieve beschouwers zijn, maar tegelijkertijd invloed uitoefenen op wat zij te zien krijgen. De installatie is daartoe uitgerust met sensoren die reageren op de hoeveelheid aanwezigen in de kerk.

Meer bezoekers zorgen via een algoritme voor meer beelden op de monitoren. En voor meer geluiden, want ook de koorzang reageert op de aanwezigen. Aristoteles (384 v.C. – 322 v.C.) zei het al: ‘Alles wat je aandacht geeft, groeit’. Anders geformuleerd: de kijker is medeplichtig aan wat hij of zij ziet en wil zien.

Van oudsher is de vraag of wij de baas zijn over onze verbeelding afhankelijk van in hoeverre we ons laten meeslepen door wat wij zien, horen en denken. Wie ‘s nachts in een grot bij een vuurtje zit, kan zich angst laten aanjagen door de schaduwen op de wand. Wat ook kan, is kalm een afgekoeld stukje houtskool pakken en diezelfde schaduwen op de wand natekenen. Als bezwering. Of om overdag nog eens na te genieten.

Atelier Roosje Klap gaat met LAWKI Now een stap verder en stelt dat het internet een nieuwe realiteit is geworden. Doordat we onverzadigbaar gebruik maken van sociale media als YouTube wordt ons denken en voelen in toenemende mate beïnvloedt door wat we online consumeren. Volgens ARK is het al zover dat de realiteit van het internet ons laat zien wie we zijn geworden, als in een spiegel.

Vanuit die gedachte is het niet vreemd te veronderstellen dat ‘de waarheid van het internet’, dat wat overweldigend via internet op ons afkomt, ons achteraf doet schrikken en in de war brengt. Denk aan de parlementariërs die ervan overtuigd waren dat ze tijdens een videoverbinding een gesprek voerden met de stafchef van de Russische oppositieleider Aleksej Navalny. In werkelijkheid hadden ze te maken hadden met een deep fake, een met behulp van computers gegenereerde geest.

Dat ons denken wordt gestuurd door technische mogelijkheden, door beelden en berichten die razendsnel digitaal worden verspreid, leidt weinig twijfel. We zien het bij mensen die geen vertrouwen hebben in oude media en om die reden hun waarheid ergens op het internet zoeken, bij het orakel waar zoveel informatie bijeenkomt dat er voor elk wat wils is. Het is slechts een kwestie van zoekopdrachten invullen, clicken, kiezen en niet langer twijfelen.

De stelling dat de waarheid van het internet onze werkelijkheid overneemt, lijkt echter overdreven. Er bestaan meer bronnen waar we ons denken en handelen op baseren dan het world wide web. Het aantal internetgebruikers mag groot zijn, bedrijven die zich bezighouden met big tech mogen economisch ongekend succesvol worden genoemd, er kan nog zo veel met een muisklik geregeld worden, wereldwijd hechten veel meer mensen waarde aan, bijvoorbeeld, religie dan aan de werking van algoritmen.

Daarbij, misschien wel bovendien, speelt het leven zoals we het echt kennen en dagelijks intens ervaren zich niet uitsluitend online, maar voornamelijk offline af. Niet achter een scherm op kantoor en ook niet in de kerk, maar buiten, privé thuis en uiteindelijk in bed. Zonder internetverbinding. Sommige zaken blijven eeuwig hetzelfde. Dat is wel zo rustgevend.