Na dertien jaar blijkt recept-Rutte uitgewerkt

Gebroken beloftes, verdwenen herinneringen, integriteitskwesties in zijn partij en alom gesneuvelde VVD-bewindslieden... Niets leek Mark Rutte te kunnen deren. Zelfs de coronacrisis en alle fouten die daarin werden gemaakt, doorstond de premier zonder een schram. Maar na bijna dertien jaar premierschap is de teflonlaag rondom Rutte toch gesleten.

’Konden we hem maar klonen”, verzuchtte toenmalig partijbaron Gerrit Zalm toen Mark Rutte in 2004 staatssecretaris van Onderwijs werd. Hij was toen al twee jaar staatssecretaris van Sociale Zaken in het eerste kabinet-Balkenende en er moest iemand Annette Nijs opvolgen nadat zij als staatssecretaris was gesneuveld. Er was geen twijfel, zegt een invloedrijk VVD’er. „Mark was de beste.”

Hij heeft er op een woensdag in oktober 2019 net een dag debatteren op zitten en zich tussendoor uitgelaten over het boerenprotest, als hij op het Torentje werkgevers en bonden van de onderwijssector ontvangt. Ze spreken van een nationale crisis en willen extra geld tegen het lerarentekort. Laten we kijken wat er in het najaar in de ’potten’ overschiet’, belooft de premier. Bedragen zegt hij niet toe. Toch vertrekken zijn gasten tevreden. Want of het nou gele hesjes zijn, klimaatstakende scholieren of de schrijver van een boos boek: wie bij Rutte op de koffie komt, voelt zich serieus genomen.

Nog dezelfde dag staat de premier alweer in de Tweede Kamer. Er is een debat over wat het betekent dat de coalitie de meerderheid in de Kamer heeft verloren, nadat Wybren van Haga uit de VVD is gezet. Het is al laat en behalve PvdA-leider Lodewijk Asscher, aanvrager van het debat, heeft geen Kamerlid er echt zin in. Van Haga probeert het debat te versnellen door te verklaren dat hij het kabinetsbeleid steunt. Dan komt Rutte. Hij vindt het debat niet overbodig, maar juist waardevol. Asscher wordt zowat doodgeknuffeld. Rutte is de winnaar. Zoals zo vaak tijdens een premiersdebat.

Het was Mark Rutte (56) ten voeten uit. Rutte, voor altijd die keurige knaap, sober in zijn levensstijl, soepel met principes, vlot in de omgang. Zo was het bijna dertien jaar lang tijdens zijn premierschap. Zo is het niet langer.

Het eerste teken kondigde zich al aan op 1 april 2021. In de Tweede Kamer wringt hij zich in bochten om recht te praten wat niet recht te praten valt: hij heeft ’onwaarheid gesproken’ over het kritische Kamerlid Pieter Omtzigt. „Het is onwaar wat ik zei, maar ik spreek hier wel de waarheid.” De retorische gaven van Rutte, ooit zo geprezen, zijn nu onnavolgbaar. „Ik heb iets verkeerds gezegd, maar de intentie was niet om daar iets verkeerds te zeggen.” Als in de Kamer het ongeloof over de kook gaat, klinkt Ruttes betoog bijkans als smeekbede: „Ik hoop dat wij een land hebben waarin wij nog fouten mogen maken.”

Wie de politieke levensloop van Rutte op een rij zet, weet dat we in zo’n land leven. Toenmalig minister van Defensie Jeanine Hennis had hem naar eigen zeggen al in 2015 persoonlijk verteld over de burgerslachtoffers in het Iraakse Hawija die door Nederlandse bommen waren gevallen. Maar Rutte kon zich dat ’niet herinneren’. Hennis sneuvelde, Rutte niet.

In 2018 moest de premier zich verdedigen vanwege opgedoken memo’s waaruit zou blijken dat het plan om de dividendbelasting af te schaffen was ingestoken door Unilever. Rutte had daar ’geen enkele herinnering’ aan, nam zijn verlies en regeerde door.

Toen VVD-kopstuk Halbe Zijlstra zich moest verdedigen om een verzinsel over aanwezigheid in het buitenhuis van de Russische president Poetin, ontbrak het diens politieke baas aan een ’actieve herinnering’ dat dit ooit met hem was gedeeld. Het was exit Zijlstra, Rutte bleef zitten.

Of neem een kabinet eerder, in 2016, toen de Kamer debatteerde over de nasleep van de bonnetjesaffaire, beter bekend als de Teevendeal. Daarbij zei Rutte geen ’concrete herinnering’ te hebben aan een cruciaal telefoongesprek. Minister van Justitie Ivo Opstelten stapte op en met hem staatssecretaris Fred Teeven. Rutte ging verder. Het waren altijd Ruttes hulpjes die de klappen voor hem opvingen.

In die tijd brak hij nonchalant beloftes. Het begon al in 2006, toen hij nipt de strijd om het VVD-leiderschap had gewonnen van stemmenkanon Rita Verdonk. De hypotheekrenteaftrek staat bij de VVD als een huis, was zijn belofte. Na de kabinetsformatie van 2012 met de PvdA gooide hij het heilige huisje toch te grabbel.

Ook moest hij terugkomen op zijn belofte om geen cent meer aan de Grieken te geven of iedere Nederlander 1000 euro in het vooruitzicht te stellen. Rutte zei in 2016 sorry voor zijn gebroken beloftes en won in 2017 opnieuw de verkiezingen. Waarna opnieuw triomfen van de VVD werden afgebroken, waaronder de maximumsnelheid van 130 kilometer per uur.

Op het internationale toneel was hij evenzeer de soepele dealmaker. Het is een cliché, beseft Uri Rosenthal, oud-minister een voormalig mentor van Rutte. „Mark is gewoon gebleven. Hij sprak met Merkel of Marcon op dezelfde manier als over een actief VVD-raadslid uit Appingedam.” Ook tussen de wereldleiders was hij de mensenmanager. Zonder die kwaliteiten was bijvoorbeeld de Turkijedeal voor het tegenhouden van migranten er nooit gekomen, denkt de oud-minister.

Rosenthal weet nog hoe hij en Rutte in 2011 bij het gezamenlijk bezoek aan Washington in het Oval Office een wat nerveuze Obama aantroffen. „De eurocrisis was op z’n hoogtepunt en de president van de Verenigde Staten vroeg zich serieus af of we in Europa de boel nog wel overeind hielden. Na een kalm verhaal van Mark was Obama gerustgesteld. Toen hij ook nog een factsheet kreeg toegeschoven met de Nederlandse investeringen in de VS, goed voor 800.000 Amerikaanse banen, was de interesse van de president helemaal gewekt.”

Dat hij al twee keer bij diens opvolger Trump op bezoek ging, zegt ook wel wat, vindt Rosenthal. Ook hier komt Ruttes pragmatisme van pas. Niet gaan huilen toen er een houthakker in het Witte Huis zat die jouw opvattingen niet deelt, maar ’dansen met wie er op de dansvloer is’, zoals hij het zelf zegt. Bij het gesprek met de pers viel hij Trump in de rede toen die zei dat het ook positief zou zijn als er geen handelsakkoord met de EU kwam. „No, not positive”, zei de premier. „I like this guy”, zei Trump desondanks tegen zijn medewerkers.

Thuis moest hij intussen nog een andere crisis managen, de stikstofcrisis. „Ik heb een crisis als deze in mijn negen jaar in deze baan in deze heftigheid niet eerder meegemaakt”, zei Rutte. Toen moest de coronacrisis nog komen. Fouten waren er van meet af aan. VVD-minister Bruno Bruins (Medische Zorg) bezweek al snel, maar Ruttes statuur als staatsman groeide als nooit tevoren. De woorden die hij op 16 maart 2020 vanuit het Torentje tot het land richtte, waren al snel historisch: „Ik heb vanavond geen gemakkelijke boodschap voor u. De realiteit is dat het coronavirus onder ons is en onder ons zal blijven.”

De persconferenties die hij samen met Hugo de Jonge gaf, trokken telkens zes tot acht miljoen kijkers. En waar de coronaminister alle kritiek ten deel viel, leek de premier buiten schot te blijven. Het stuwde de VVD in de peilingen boven de veertig zetels. Ook het aftreden van Ruttes derde kabinet om het toeslagenschandaal leek die populariteit amper te kunnen schaden.

De partij nam geen risico’s en gooide de gehele campagne op het leiderschap van Rutte. Het lukte. De VVD werd voor de vierde keer de grootste partij en niets leek de leider nog in de weg te staan om de langstzittende premier te worden.

Het was Ruttes voormalige rechterhand op het ministerie van Algemene Zaken, Kajsa Ollongren, die door onvoorzichtigheid met haar aantekeningen de eerste echte barst stootte in de beschermingslaag van Rutte, met het verklappen van de zin ’Positie Omtzigt, functie elders’. Waar hij bezwoer niet over een functie van Omtzigt te hebben gesproken, bleek dat wel het geval. De leugen viel niet meer te ontkennen. Het was echter zijn eigen verhaspelen van de waarheid dat zijn geloofwaardigheid andermaal beschadigde .

„Dat is hem niet in de koude kleren gaan zitten”, zegt Rosenthal. Toch liet hij vrijwel direct daarna een eigenschap zien die hem zo lang deed overleven: „Zijn herstelvermogen is ongekend groot. Hij kan binnen een half uur van een debat over sms’jes naar een topoverleg over wapenleveranties. Het is niet iedereen gegeven om de ene dag in de Kamer voor rotte vis te worden uitgemaakt, en de volgende dag weer on speaking terms te zijn met degene die dat deed.” Dat betekent overigens niet dat Rutte iedereen mag. „Natuurlijk mag hij de een meer dan de ander”, zegt Rosenthal. „Maar dat weet hij weg te duwen als het om zaken gaat.”

Na een taaie formatie, de langste ooit, mocht hij het toch nog eens proberen. Het werd een hernieuwd verstandshuwelijk met D66, CDA en CU, dat opviel door impasse. Dat het hem niet lukte op het taaie asieldossier een akkoord te bereiken, was het noodsignaal: het recept-Rutte blijkt uitgewerkt.

In Den Haag zien ze Rutte in z’n vrije tijd geregeld op z’n All Stars de Grote Markt op lopen voor een kop koffie. Voor wie hem aanspreekt, maakt hij tijd. Soms krijgt hij dan te horen: „Van mij mag u burgemeester van Den Haag worden.” Het is dat de positie niet vacant is. Maar hij heeft zijn handen vrij.