Onrust aan de grens? Jolanda en Job wonen in het oude Duitse douanekantoor bij Ter Apel en zien alles voorbijkomen

Knipperende waarschuwingslichten, mannen in reflecterende hesjes met rode stoplampen in de hand. Zo in het donker, op de late avond van 7 juni, konden automobilisten die de grens tussen Rütenbrock en Ter Apel oversteken zich gemakkelijk vergissen. Was dit een officiële grenscontrole?

Vreemd zou het niet zijn. Het ene na het andere land in de Europese Unie kondigt grenscontroles aan. Duitsland neemt daarbij het voortouw. Het land rekt de EU-regels aan de zuidgrenzen al jaren op, en startte in september met controles aan de Nederlandse grens. Toenmalig Minister Faber volgde in december het Duitse voorbeeld met eigen grensbewaking.

Dus ja, het had best een officiële grenscontrole kunnen zijn langs de N366. Dat was het niet. Het was een groepje van ongeveer vijftien mannen die zelf ‘grenscontroles’ hielden en daarmee een mediastorm in gang zetten. Hun aanvoerder Jan Huzen uit Nieuw-Weerdinge, eerder veroordeeld voor opruiing en smaad, beweerde dat Duitsland in groten getale migranten over de grens zet.

Het was nieuws, want burgercontroles aan de grens zijn in Europa niet eerder voorgekomen. „In de Verenigde Staten gebeurt het al jaren”, zegt hoogleraar rechtssociologie Maartje van der Woude van de universiteit Leiden, gespecialiseerd in binnengrenscontroles. „In Europa was dit, bij mijn weten, voor het eerst.”

Daar zou het niet bij blijven. Aan de Nederlandse grens werd het na een paar kleine acties en de aanhouding van Huzen weer rustig, maar in Polen voeren begin juli grote groepen mannen actie bij meerdere grensposten. De Poolse regering besluit als tegenreactie op de Duitse maatregelen zelf te gaan controleren aan de grens.

Zo probeert Duitsland de eigen bevolking gerust te stellen met hard beleid aan de grens, maar wekt het land ondertussen onrust bij de buren. Zij vrezen de dupe te zijn van de Duitse dadendrang.

Klopt dat gevoel? Wat gebeurt er nou eigenlijk echt aan de grens?

Op de grensovergang tussen Ter Apel en Rütenbrock staat het Zollhaus, een voormalige douanegebouw van de Duitsers. Ooit werd hier de grens permanent bewaakt, in een kantoortje met veel glas voor goed zicht. Dat kantoortje is nu restaurant Zollhoes van Jolanda Hogewerf en Job Postma.

„Dit is het oude loket”, wijst Jolanda op een raampje met schuiflade, tussen keuken en restaurant. „Leuk toch, dat hebben we expres laten zitten.”

Met het Verdrag van Schengen van 1985 werden permanente controles aan de binnengrenzen van Europa afgeschaft. Douanekantoren raakten in onbruik en werden woonhuizen, zoals het Nederlandse douanekantoor aan de Ter Apeler kant, of een restaurant met logies, zoals het Zollhoes. Vrij verkeer van personen en goederen was het devies.

Maar tijden veranderen. Op de parkeerplaats van het oude douanekantoor staan steeds vaker weer Duitse politieagenten die de grensovergang bewaken. Jolanda stuurt de agenten regelmatig weg, want het is privéterrein. En met gasten in huis wil je geen politie op de stoep hebben staan.

„Als het zo doorgaat kunnen ze dit gebouw wel weer in bedrijf nemen”, zegt Job met een grijns.

De laatste weken, sinds de acties van Jan Huzen en zijn sympathisanten, is het elke dag raak. De grens bij Ter Apel wordt nauwgezet in de gaten gehouden. De Bundespolizei heeft een dubbele taak: illegale grensoverschrijdingen voorkomen én checken of Nederlandse activisten zich kalm houden.

Die late zaterdagavond van 7 juni zijn Jolanda en Job thuis. Er klinken stemmen op straat, ze zien lichten, horen motoren draaien. „Ik ga wel even kijken”, zegt Jolanda.

Op straat hangt een jolige sfeer. Auto’s staan achteruit geparkeerd op het land, koplampen op de weg gericht. De mannen houden grenscontroles, vertellen ze aan Jolanda, omdat ze denken dat de Duitse politie massaal migranten over de grens zet en burgers zelf het heft in hand moeten nemen.

„Weet jij wel wat hier allemaal gebeurt?”, vragen ze de grensbewoonster.

Aanleiding voor de oproep van Huzen om aan de grens te gaan ‘controleren’ is een video van Hart van Nederland. Een bericht met de kop: ‘Duitsers gooien migranten uit busje voor deur bloemist Venlo (en dat mag)’. Op beelden van de bewakingscamera van de bloemist lijkt de Duitse Bundespolizei diep in de nacht een migrant in Nederland af te zetten. De man stapt uit het politiebusje, krijgt zijn koffer en papieren terug van agenten en wordt achtergelaten.

Wat gebeurde daar? Vragen aan de autoriteiten bieden geen uitsluitsel. De Duitse politie zegt de beelden niet te kunnen verifiëren en daarom geen commentaar te geven. ‘In het algemeen kan ik u meedelen dat overdrachten naar Nederland worden uitgevoerd in nauwe samenwerking en in overeenstemming met de Nederlandse autoriteiten – in dit geval: de Koninklijke Marechaussee (KMAR).’

De Koninklijke Marechaussee gaat ook niet in op de beelden uit Venlo. Wel geeft ook de marechaussee aan dat overdrachten altijd in overleg plaatsvinden. Dat betekent niet dat een door Duitsland teruggestuurd persoon altijd door Nederlandse autoriteiten wordt opgevangen. ‘Door de toegenomen intensiteit van Duitse controles is er de afgelopen tijd een toename merkbaar van het aantal ‘ongeziene’ overnames, omdat Nederland niet altijd de capaciteit heeft om vreemdelingen over te nemen’, aldus de KMAR. Koude overdrachten, noemen ze dat.

„Dat zoiets midden in de nacht gebeurt is wel vreemd”, zegt migratiedeskundige Mark Klaassen. Volgens zijn collega Van der Woude worden personen zonder papieren die duidelijk wonen in het land waar ze vandaan reizen weleens ongezien teruggestuurd, maar hoort dat bij vreemdelingen zonder verblijfsstatus niet te gebeuren.

Tussen december 2024 en juni 2025 zijn in totaal 470 unieke vreemdelingen door Duitsland aan Nederland overgedragen, schreef demissionair minister David van Weel onlangs in een Kamerbrief. In dezelfde periode droeg Nederland 340 vreemdelingen over aan Duitsland. De politie Noord-Nederland en de gemeente Westerwolde geven desgevraagd aan dat zij niet bekend zijn met gevallen waarbij de Duitse politie in hun regio mensen over de grens zet.

Jan Huzen heeft geen ander bewijs voor zijn stelling dat de Duitse politie massaal mensen over de grens zet dan de camerabeelden uit Venlo. „Nee, de Duitse politie doet dit stiekem”, zegt hij. „Niemand controleert ‘s nachts dus er zijn geen bewijzen voor. Een paar mensen in Ter Apel zeggen dat ze het hebben gezien. Ik denk dat het gebeurt.”

Jolanda en Job kochten hun stekje aan de grens 4 jaar geleden. Daarvoor woonden ze 30 jaar in Eenrum. Ze zochten een plek waar ze voor zichzelf konden beginnen. Ze zagen het oude douanekantoor en wisten: dit is voor ons.

Ze emigreerden naar Duitsland, al is het maar een centimeter over de grens. „Ons terras is Duitsland, het boerenland ernaast is Nederland.” Recht voor hun huis staat het blauwe bord met een cirkel van gele sterren waarbinnen ‘Bundesrepublik Deutschland’ staat.

In de 4 jaar waarin ze hier wonen hebben ze één keer gezien dat de Duitse politie een ogenschijnlijke asielzoeker over de grens afzette. Ze hebben ook één keer meegemaakt dat een Nederlandse agent hetzelfde deed aan de andere kant.

De enigen die ze wel eens migranten met bussen vol bij de grens hebben zien afzetten, zijn mensensmokkelaars. De laatste keer dat ze daar getuige van waren is ook alweer een jaar of 2 geleden. Toen gebeurde het vaker, vertellen ze.

„Dat was echt een treurig gezicht. Mama’s, papa’s, kinderen, baby’s, opa’s en oma’s. Ze werden daar in de winter gewoon gedropt en richting Ter Apel gestuurd. Daar moet je zijn, ga maar lopen. We hebben ze nog thee gegeven, want ja, wat moet je?”

Voordat de ‘burgergrenscontroles’ plaatsvonden, werd aan deze grensovergang niet veel gecontroleerd. „Verderop wel, bij Emmen en Zwartemeer”, zegt Jolanda. „Hier een enkele keer. Er is weleens iemand in de boeien geslagen. Geen idee waarvoor. Zijn auto heeft hier nog maanden gestaan. De boer duwde hem met zijn trekker steeds een stukje verder zodat hij kon maaien.”

Typisch Duits, zegt ze. Nederlanders zouden zo’n auto meteen opruimen. „Duitse politieagenten zijn ook echt anders. Kun je geen grapje of praatje mee maken. Kijken strak voor zich uit.”

Zoals de Duitsers verschillen van de Nederlanders, verschillen ook ook de Duitse grenscontroles van de Nederlandse. „Je ziet het allereerst aan de files”, zegt migratiedeskundige Van der Woude. „Bij de Duitse controles moet iedereen stapvoets rijden zodat ze goed in het voertuig kunnen kijken om te beslissen over een eventuele controle.”

Nederland heeft sinds december 2024 ook permanente grenscontroles ingevoerd. Dat gebeurt steekproefsgewijs. „De marechaussee selecteert het verkeer op basis van een inschatting. Hier hoef je niet door een wasstraat van grenswachten.”

Een ingrijpender verschil voor asielzoekers is het verscherpte beleid dat Duitsland sinds mei hanteert. Toen kondigde de Duitse regering aan de controles te intensiveren en dat ze voortaan alle mensen zonder de juiste papieren zullen wegsturen, ook degenen die asiel aanvragen (met uitzondering van kwetsbaren).

Volgens de Europese verdragen mag dat niet. Als iemand een asielaanvraag doet, moet je die als land altijd in behandeling nemen. Pas als uit onderzoek blijkt dat iemand in een ander veilig land al asiel heeft aangevraagd (of had moeten aanvragen) kan diegene eventueel zonder asielprocedure worden teruggestuurd. Nederland houdt zich wel aan de verdragen. Mensen met onjuiste papieren kunnen aan de grens worden geweigerd, maar zodra iemand asiel aanvraagt, wordt hij of zij doorverwezen naar Ter Apel.

Terwijl de Algemene Rekenkamer concludeerde dat Nederlandse grenscontroles weinig effect hebben, schermt de Duitse regering met succes. Van der Woude heeft daar vraagtekens bij. „Duitsland kan wel schermen met hoeveel mensen ze wel niet aan de grens hebben geweigerd, maar hoe weet je waar zij daarna naar toe zijn gegaan? Er zijn zoveel onbemande grensovergangen. Totale controle aan de grens is een utopie.”

De Duitse bestuursrechter oordeelde op 2 juni dat de regering geen asielzoekers aan de grens mag weigeren. De Duitse minister van Binnenlandse Zaken Alexander Dobrindt liet direct weten zich daar niets van aan te trekken en door te gaan met de ‘pushbacks’.

Hoe ver Duitsland dit beleid daadwerkelijk doorvoert, en hoeveel ervan spierballentaal is, kan Van der Woude niet beoordelen.„Duitsland steekt in ieder geval de middelvinger op naar de Europese verdragen”, zegt zij. „Om aan de achterban te laten zien dat het menens is.”

Duitsland steekt hiermee in feite ook de middelvinger op naar de buurlanden. ‘Wij willen deze mensen niet, redden jullie je er maar mee.’ Toch grijpt de Europese Commissie voorlopig niet in, en maakt ook Nederland niet openlijk bezwaar tegen het verregaande Duitse beleid.

„Het is lastig protesteren tegen iets dat je zelf eigenlijk ook heel graag wilt doen”, zegt vreemdelingenrecht-expert Mark Klaassen. „Het idee van ‘het strengste asielbeleid ooit’ heeft hetzelfde doel als die grenscontroles: als wij maar strikt genoeg zijn, gaan migranten wel naar een ander land.”

Op een ochtend kwam Jolanda in het restaurant en zag allemaal bloed in de spoelbak. Eerst vreesde ze dat de schoonmaakster gewond was, maar na het volgen van het bloedspoor bleek de voordeur te zijn ingetrapt en wist ze dat er was ingebroken.

Die nacht bleek de Duitse politie achter een paar jongens uit het asielcentrum in Ter Apel te hebben aangejaagd die zich in Rütenbrock hadden misdragen. „Die jongens hadden zich blijkbaar bij ons in de keuken verstopt.”

Raddraaiers uit het azc in Ter Apel worden rondom de grens nog weleens in de kraag gevat door de Duitse politie en teruggebracht naar het asielcentrum, zo zien Jolanda en Job. „We weten dat het een kleine, vervelende groep is, jongens die ook hun eigen verhaal hebben, maar natuurlijk wel een probleem vormen.”

Ter Apel heeft al jaren last van dat soort jongens die meestal weinig kans maken op een asielvergunning. Ze trekken door Europa – inderdaad, de grenzen over – en maken misbruik van de asielopvang.

Het lukt de politiek maar niet om een oplossing te vinden voor deze relatief kleine groep die alle asielzoekers een slechte naam bezorgt. Voor een deel van Ter Apel was de hoop gevestigd op ‘het strengste asielbeleid ooit’ van het kabinet met de PVV. Maar dat kabinet sneuvelde op 3 juni, 4 dagen voordat Huzen en zijn volgers naar de grens gaan.

De grenzen speelden een rol bij die val. Geert Wilders was, onder meer, jaloers op ferme grensmaatregelen van de regering-Merz. Hij voelde zich rechts ingehaald, terwijl hij het strengste asielbeleid ooit had beloofd aan zijn kiezers. Het eerste punt van zijn tienpuntenplan was het sluiten van de grens voor asielzoekers, het tweede de inzet van het leger voor grensbewaking.

‘Fantastisch initiatief’, schrijft Wilders op X als hij hoort van de acties aan de grens bij Ter Apel. ‘Ik wil de volgende keer graag meedoen!’

Zondag 8 juni staat er weer een groep mensen bij die grensovergang. Dit keer zijn ze omringd door veel politie en media uit beide landen. De ‘burgercontroles’ zijn groot nieuws.

„Waarom besteden jullie hier zoveel aandacht aan?”, vraagt grensbewoner Job aan een verslaggever van de NDR, de Duitse regionale omroep. „De sociale media staan er vol mee”, zegt de verslaggever. „We moeten wel.”

Niet alleen Wilders reageert op X, ook demissionair minister Van Weel. ‘Frustratie is begrijpelijk, maar neem het recht niet in eigen hand. Laat de politie en marechaussee hun werk doen. Houd je aan de wet.’

Bij de ‘burgercontroles’ in Ter Apel worden geen mensen aangehouden, want de politie constateert op heterdaad geen strafbare feiten. Die zaterdagavond, 7 juni, houden ze alleen aan het begin een paar auto’s staande. Daarna worden de ‘controleurs’ aan beide kanten van de grens scherp in de gaten gehouden, ze laten het bij knipperende autolichten en getoeter.

Het weekend daarna staan ze nog een keer bij de grens bij Sellingen. Ook daar worden geen auto’s gecontroleerd. Als de politie de actievoerders vraagt te vertrekken, geven ze daaraan gehoor. Als Huzen weer een week later de politie een soort ultimatum stelt (óf jullie gaan controleren, óf wij gaan met twintig keer zoveel mensen bij de grens staan) wordt hij op 20 juni wel aangehouden.

De politie verdenkt Huzen van een poging tot ‘ambtsdwang’, dat is het dwingen van overheidsinstanties tot ambtshandelingen – in dit geval grenscontroles. Hij komt na een paar uur weer vrij. De zaak is nog in onderzoek, meldt het openbaar ministerie Noord-Nederland.

Sindsdien blijft Huzen zich roeren op Facebook – hij deelt bijvoorbeeld enthousiast video’s en berichten over wat er aan de Duits-Poolse grens gebeurt – maar heeft hij geen fysieke actie meer gevoerd. Niet omdat zijn doel bereikt is, zegt hij, maar omdat de politie hem op de nek zit. „Ik heb ook gewoon mijn werk nog.”

„Volkomen terecht dat hier paal en perk aan wordt gesteld”, zegt migratiedeskundige Van der Woude. „Ook al is het kleinschalig, het is wel echt zorgelijk en problematisch dat dit gebeurt. Het ondermijnt de rechtsstaat.”

Het politieke debat en het beleid van overheden speelt daarbij een kwalijke rol, vindt zij. „Het beeld wordt neergezet dat het probleem rond asiel en migratie aan de grens kan worden opgelost met steeds hardere en strengere controles. Maar het resultaat daarvan moet je echt niet overschatten. Migratiestromen passen zich altijd aan.”

Al waren de ‘burgergrenscontroles’ weer snel voorbij, voor de deur van Jolanda en Job is het daarna niet meer rustig geworden. „De inzet is vertienvoudigd”, denkt Job. De Duitsers controleren elke dag, de Nederlandse marechaussee en politie rijden geregeld langs. Zelfs op de ‘groene grenzen’, bij het fietspad verderop en de kleine weg bij de Polderputten, zien ze soms controles.

De Duitse politie heeft het er maar druk mee. In Polen is de onrust over de Duitse controles nog veel groter dan in Nederland. Aan meerdere grensovergangen staan begin juli groepen Poolse mannen. Soms wel honderd tegelijk. Ze zeggen de grens te bewaken, om te voorkomen dat Duitsland migranten terugstuurt, en worden aangemoedigd door rechts-radicale partijen.

Niet alleen burgers roeren zich, ook de overheid is verbolgen over het feit dat Duitsland het grensverkeer belemmert en illegale migranten terugstuurt. De Poolse regering besluit om vanaf 7 juli ook zelf te starten met grensbewaking.

„Het voelt alsof Duitsland zich moet beschermen tegen ons, tegen andere EU-landen”, zegt de burgemeester van de Poolse stad Zgorzelec bij EenVandaag. „De Schengen-zone was een zegen voor onze regio. We leefden en werkten aan beide kanten van de grens. Nu is dat alles verstoord.”

Ook binnen Duitsland klinkt kritiek. De Duitse politiebond vreest dat er een soort ‘pingpongspel’ aan de grens ontstaat, waarbij mensen die door Duitsland worden geweigerd door Poolse grenswachten weer worden teruggestuurd en andersom.

De chaotische situatie met ‘pushbacks’ aan de binnengrenzen, maakt het falen van het Europese asielsysteem pijnlijk zichtbaar, constateert Mark Klaassen. Het nieuwe Europese Asiel- en Migratiepact dat volgend jaar ingaat, zou dat systeem moeten repareren, met betere afhandeling van asielaanvragen aan de buitengrenzen en een nieuwe verdeling op basis van solidariteit.

„Op lange termijn kun je illegale migratie alleen bestrijden met Europese samenwerking. Niet door mensen naar elkaar door te schuiven”, zegt migratiedeskundige Mark Klaassen.

Maar in de aanloop naar dat pact is de beweging juist tegengesteld. Geen solidariteit, maar ieder voor zich.

Het is mooi wonen aan de grens bij Ter Apel, vinden Jolanda en Job. Ze kunnen het uitstekend vinden met hun Duitse buren, al merken ze in het restaurant dat ze in het begin wel wat moeite hadden met de Nederlandse manier van eten.

Jolanda: „Veel Duitsers hebben hier toch liever een flink bord vol op tafel, een grote pul bier erbij, en zijn dan snel weer vertrokken. Wij doen dat anders. Met voorgerechten en lekkere wijntjes.”

Maar alles went. Het Zollhoes trekt inmiddels gasten van beide zijden van de landsgrens. Zolang die grens open blijft, tenminste.