Wetenschappers aan Rijksuniversiteit Groningen vrezen bom onder de NAVO. ‘Zijn we nog wel veilig?’

In de Verenigde Naties werden maandag twee resoluties over Oekraïne aangenomen. De eerste werd ingediend door Oekraïne met steun van Europese landen. Daarin werd Rusland aangewezen als agressor en gemaand zich terug te trekken uit Oekraïne. Opmerkelijk genoeg stemde Amerika tegen. De tweede, die in de Veiligheidsraad door Amerika werd ingediend, riep op tot vrede maar wees Rusland niet aan tot aanstichter van de oorlog. Dit keer onthielden de Europese landen zich van stemming.

Het gebeurt niet vaak dat Europese landen en Amerika afwijkend stemgedrag vertonen in de Verenigde Naties. Dat maakt het zo bijzonder. Mustafa Sezal, die als universitair docent Internationale Betrekkingen is verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen, kan zich alleen de resolutie in 2002 herinneren over de vermeende aanwezigheid van massavernietigingswapens in Irak. Amerika en Groot-Brittannië vatten die op om Irak binnen te vallen. „Dat was bij mijn weten de enige keer dat Europese landen en Amerika in de VN diametraal tegenover elkaar stonden.”

Het is het zoveelste teken in korte tijd dat Trump niet langer samen wil optrekken met de EU. Tot grote ontsteltenis van Europa kiest hij partij voor Poetin. Er dreigt een scheur in de coalitie die Oekraïne al drie jaar van wapens voorziet. Ook de eenheid van de NAVO, die sinds de Tweede Wereldoorlog over onze veiligheid waakt, dreigt te barsten. Moeten we zelfs vrezen dat de NAVO in zijn voortbestaan wordt bedreigd?

Zo’n vaart zal het niet lopen, verwacht Sezal. Amerika en de EU zijn nog steeds in gesprek. De Franse president Macron ging maandag vol goede moed naar Washington om Trump te paaien. De sfeer leek hartelijk, maar de meningsverschillen werden niet weggepoetst. Donderdag gaat de Britse premier Keir Starmer die kant op. Sezal: „De Europese leiders proberen in contact te blijven. Tegelijk laten ze Trump weten dat ze anders over Oekraïne denken en blijven ze Zelensky onverminderd steunen.”

Jaap de Wilde, collega-hoogleraar Internationale Betrekkingen aan de RUG, beaamt dat we ineens in een heel andere situatie zijn beland. „Verbaasd ben ik niet. Trump was altijd al heel kritisch op de Europese NAVO-lidstaten. Maar hij slaat nu duidelijk een agressieve toon aan, waardoor we niet meer goed weten wat we aan de VS hebben. Maar Amerika heeft veel vaker een verdeel- en heersbeleid gevoerd jegens Europa. In die zin is er niet zoveel nieuws onder de zon, behalve dan de toon en de sociale media waarin het zich uit.”

Volgens hem is de kracht van de NAVO altijd geweest dat de lidstaten streven naar consensus. Door de vijandige toon van Trump en zijn toenadering tot Poetin is het nu een stuk moeilijker om dat te bereiken. „De 32 lidstaten zijn allemaal soeverein en hebben op papier evenveel te zeggen, maar in de praktijk zijn de Verenigde Staten leidend. Helemaal als het om militaire operaties in NAVO-verband gaat, bezetten zij sleutelposities.”

De vraag is of de Europese leiders Trump nog van gedachten kunnen doen veranderen. De oorlog in Oekraïne is volgens Sezal een hoeksteen van zijn beleid. Wie weet dat Starmer nog iets kan bewerkstelligen. Engeland geniet om historische redenen een voorkeurpositie voor Amerika. „Misschien is er nog ruimte, maar ik denk dat Trump de weg opgaat die hij wil.”

Veel Europeanen zijn bang dat Trump een bom legt onder de NAVO. Tot een maand geleden had niemand dat voor mogelijk gehouden. Volgens De Wilde zou het op rationele gronden zeer onverstandig zijn als Trump dat zou doen. „Ook weet je bij hem nog steeds niet of er verschil is tussen het roepen van iets en het uitvoeren ervan.”

Tegelijk laat de NAVO zich niet zo snel opheffen. De Wilde: „Als je al 80 jaar een institutionele relatie hebt, dan is de institutionele druk heel sterk. Veel samenwerkingspatronen tussen de lidstaten zijn diep verankerd. Cruciaal is ook wat de militairen er zelf van vinden. In principe moeten die altijd braaf de politiek volgen. Dat neemt niet weg dat ze hun eigen opvattingen hebben.”

De Wilde erkent dat de geopolitiek in een „kritieke” fase zit. Maar hij wil ook weer niet „dramatische negatief” overkomen. Hij moet denken aan de jaren tachtig toen de conservatieve Ronald Reagan in Amerika tot president werd gekozen. „Het onderlinge vijandbeeld werd enorm geïntensiveerd. Iedereen hield zijn hart vast. Merkwaardig genoeg heeft dat het einde van de Koude Oorlog niet in de weg gestaan. Reagan en Gorbatsjov konden het goed met elkaar vinden. Je kunt dit soort situaties heel moeilijk voorspellen.”

Sezal ziet ook positieve kanten. Hij denkt dat het terugtrekken van Amerika juist kansen biedt voor Europa. Al vanaf de Russische invasie in Oekraïne hebben de Europese landen geleerd beter samen te werken op defensiegebied. „Europa kan nu meer autonoom worden en op eigen benen staan.”

Wie weet komt dan ook een Europees leger in het vizier. De Duitse CDU’er Friedrich Merz, die waarschijnlijk als Bondskanselier een kabinet met de SPD gaat vormen, heeft daar al meerdere keren voor gepleit. De Franse president Macron idem dito. Sezal: „Duitsland en Frankrijk zijn de motor van de EU. Het initiatief moet van hen uitgaan. Het gevaar is wel dat Frankrijk zal proberen de leiding te nemen. Het Verenigd Koninkrijk zou voldoende tegenwicht kunnen bieden, maar door de Brexit wordt dat ingewikkeld.”

De roep om een Europees leger is al zo oud als de Europese integratie zelf, werpt De Wilde tegen. „Veel landen willen hun soevereiniteit behouden. Een Europees leger ligt ver weg, maar de politieke en militaire samenwerking kan wel geïntensiveerd worden. De vraag is hoe we eensgezind kunnen optrekken. Dat heeft vooral met politieke bereidheid te maken.”

En hoe erg zou het zijn als Amerika de NAVO de rug toekeert? Volgens De Wilde zijn we allemaal bang voor verandering, maar de Europese defensie staat er minder slecht voor dan vaak wordt gedacht. „De kaarten worden dan opnieuw geschud. Wat betekent het voor onze relatie met Rusland en voor Oekraïne, maar ook voor de Baltische Staten en de landen op de Balkan? Hoe dat uitpakt is koffiedikkijken.”

Sezal denkt niet dat het zover komt. Hij verwacht niet dat Amerika uit de NAVO zal stappen. „Ik denk eerder dat Trump de NAVO zal blijven gebruiken als middel om Europeanen onder de druk te zetten om meer te leveren.”