De lelie als splijtzwam: zo zaait de angst voor landbouwgif, Alzheimer en Parkinson tweespalt in Drenthe

Niet alleen in Diever groeit de bezorgdheid onder de bevolking over de bestrijdingsmiddelen die gebruikt worden bij de lelieteelt. In heel Drenthe – en ook daarbuiten – vrezen omwonenden de gezondheidsrisico’s van deze gewasbeschermingsmiddelen. Steeds vaker stappen zij naar de rechter om lelietelers te stoppen.

De spanning tussen omwonenden en lelietelers neemt hierdoor toe. Uit onderzoek van deze krant blijkt dat beide groepen verlangen naar duidelijkheid. Ze vinden dat de provincie hier tekortschiet.

Dick van Dijk (69) heeft de lelieteelt in Drenthe met eigen ogen zien groeien. Vanuit Utrecht verhuisde de bioloog eind jaren 90 naar een woonboerderij in het buitengebied van Diever, waar hij aan het werk ging als dierenarts.

Toen hij hier net woonde, vertelt hij, werden er rondom zijn woonplaats vooral voedselgewassen verbouwd. Aardappelen, uien, suikerbieten en maïs. ,,Lelievelden zag je slechts incidenteel.’’

In de jaren die volgden zag hij de bollen op steeds meer plekken opduiken. Volgens de Noordelijke Rekenkamer is de bollenteelt in Drenthe in de afgelopen twintig jaar verviervoudigd. Dat maakt Drenthe de vierde bollenprovincie van Nederland.

Vooral de lelie voelt zich goed thuis op de zanderige Drentse gronden. Van de 2 miljard leliebollen die Nederland op jaarbasis produceert – 85 procent van de wereldproductie – komt een kwart uit Drenthe, met name uit de gemeenten Midden-Drenthe en Westerveld, waar Diever gelegen is.

Maar juist de lelieteelt heeft een keerzijde: Voor geen enkel gewas worden zoveel gewasbeschermingsmiddelen gebruikt als voor de lelie: 114 kilo per hectare. Ter vergelijking: bij pootaardappelen gaat het om 24 kilo.

Deze gewasbeschermingsmiddelen worden steeds vaker in verband gebracht met het ontstaan van neurodegeneratieve ziektes, zoals parkinson en alzheimer. Dat leidt tot onrust onder omwonenden van de lelievelden. Zij hebben al langer weinig vertrouwen in de instantie die gaat over de toelating van deze gewasbeschermingsmiddelen, het Ctgb. Eind april kraakte ook het Europees Hof de werkwijze van deze overheidsinstantie. Volgens het Hof baseert het Ctgb zich op verouderde onderzoeksmethoden en resultaten en heeft het te weinig oog voor de werking van cocktails van gewasbeschermingsmiddelen.

Van Dijk verdiepte zich in de teelt en de gebruikte gewasbeschermingsmiddelen. ,,Ik schrok mij een ongeluk.’’

Hij wordt in 2019 lid van Meten is Weten, een vereniging die zich inzet voor een gezonde leefomgeving zonder pesticiden. Hij treedt kort daarna toe tot het bestuur.

Maar het verbouwen van lelies is toegestaan en het gebruik van de middelen ook. Dus zien Van Dijk en omwonenden geen andere oplossing dan hun bescherming af te dwingen via de rechter. In Lhee, bij Dwingeloo, stappen buurtbewoners in 2022 naar de rechter om een einde te maken aan de lelieteelt in hun omgeving. In 2023 doen inwoners van de 5 kilometer noordelijker gelegen buurtschap Boterveen hetzelfde. In maart van 2024 willen inwoners van Diever lelieteelt aanvechten bij de rechter. Kort erna nemen bewoners van Noordwolde-Zuid, net over de grens met Friesland, dezelfde stap.

„Naar de rechter gaan is zo ongeveer het enige dat we kunnen doen”, zegt een omwonende in Diever die niet met naam in de krant wil. „Van de overheid hoeven we geen hulp te verwachten.”

Toch zou de provincie Drenthe – naar aanleiding van de zorgen over gewasbeschermingsmiddelen, het Ctgb en de effecten op natuur, mens en milieu – wel maatregelen kunnen treffen. Dat kan op basis van het voorzorgsprincipe: als er aanwijzingen zijn dat een bepaalde activiteit schadelijk kan zijn voor het milieu of de gezondheid, kan er ingegrepen worden. Zelfs als er nog geen sluitend wetenschappelijk bewijs is voor de schade.

Gedeputeerde landbouw Jisse Otter (BBB) ziet geen heil in het hanteren van het voorzorgsprincipe. ,,Ik kan genoeg dingen noemen die we op basis van voorzorg zouden kunnen verbieden. Het gaat erom dat we een instituut hebben’’, waarmee hij doelt op het Ctgb. ,,We hebben geen andere keus dan daarop te vertrouwen, want zelf hebben we de kennis niet.’’

Volgens Otter moet het Ctgb in de gelegenheid worden gesteld tot nieuwe inzichten te komen. Voor die tijd op basis van het voorzorgsprincipe tot nieuwe maatregelen komen, doet hij af als ,,willekeur.’’ Otters uitspraken zijn in overeenstemming met het college-akkoord, waarin is afgesproken dat er geen extra regels voor boeren worden ingevoerd, bovenop de bestaande Europese en nationale regels.

De provincie wil wel op andere manier tegemoetkomen aan de zorgen van omwonenden. ,,Het idee is om op termijn met alle partijen in gesprek te gaan, om in de vorm van een convenant vrijwillige afspraken te maken over de lelieteelt.’’

Maar dergelijke vrijwillige afspraken hebben tot nu toe niets opgelost. Zo werd er in 2020 een convenant opgesteld in de gemeente Westerveld, maar stapten inwoners van diezelfde gemeente dit jaar alsnog naar de rechter om lelieteelt in Diever te verbieden.

De afspraken stelden omwonenden namelijk niet gerust. Zo sprak de gemeente Westerveld met haar telers een spuitvrije zone van 20 meter af tot bebouwing. Alleen was in 2019 uit onderzoek van het RIVM al gebleken dat gewasbeschermingsmiddelen tot wel 250 meter kunnen verwaaien. Daarnaast kan de gemeente niet handhaven op de afspraken; ze zijn immers in vrijwilligheid gemaakt.

Het kan wel anders:net over de provinciegrens, in de gemeente Weststellingwerf, wordt het voorzorgsprincipe wel gebruikt. Op basis daarvan wil de gemeente geen nieuwe sierteelt toestaan. Wethouder Hanneke Zonderland: ,,Voor ons staan de zorgen over gezondheid voorop. De signalen stapelen op, hoewel onderzoeken nog niet zijn afgerond, moet je daar niet blind voor zijn.’’

Ook in Den Haag is er beweging: demissionair landbouwminister Piet Adema (CU) gaf in mei dit jaar aan dat hij de uitbreiding van de lelieteelt wil stoppen. Eerder gaf hij tegenover tv-programma Zembla aan dat hij een analyse wil uitvoeren naar mogelijke tekortkomingen in het huidige toelatingsbeleid van gewasbeschermingsmiddelen.

In april trok de Noordelijke Rekenkamer harde conclusies over de rol van de provincie Drenthe. Deze laat volgens de Rekenkamer na om beleid te maken en regie te voeren, met grote gevolgen: ,,Doordat de provincie nagenoeg onbeperkt ruimte biedt aan bollenteelt, wegen in Drenthe belangen van telers in de praktijk zwaarder dan het belang van een gezonde en veilige leefomgeving.’’

Het rapport van de Rekenkamer werd echter weggewuifd door de BBB, sinds 2023 ruim de grootste partij in Provinciale Staten. BBB-fractievoorzitter Gert-Jan Schuinder: ,,Het is sterk politiek gekleurd en stikt van de aannames en suggestieve teksten.’’

De houding die de provincie Drenthe inneemt ten opzichte van de lelietelers, raakt ook andere gebieden waar de provincie verantwoordelijkheid draagt, zoals de bescherming van het milieu en de waterkwaliteit.

Eind vorig jaar constateerde een speciale adviescommissie (UDPA) dat gewasbeschermingsmiddelen – door onder meer zware regenval – het oppervlaktewater van de Drentsche Aa instromen. Daarom zijn er volgens de commissie aanvullende maatregelen nodig om de waterkwaliteit te bewaken. De provincie kan deze invoeren aan de hand van de Omgevingswet. Bijvoorbeeld door regels op te stellen over waar lelieteelt wel en niet mag plaats vinden.

Maar of de provincie die regels gaat instellen, is door het college-akkoord maar zeer de vraag. „We hebben al spuitvrije zones ingesteld rond de hoofdtakken om de Drentsche Aa als bron van drinkwater veilig te stellen”, zegt een woordvoerder van de provincie. De provincie werkt daarnaast – in samenspraak met andere verantwoordelijke partijen als de gemeente en de waterschappen – aan een plan om de waterkwaliteit te verbeteren. Of dat plan gevolgen heeft voor lelietelers wordt door de woordvoerder niet toegelicht.

Bewoners hebben het gevoel dat de provincie onvoldoende doet om hun leefomgeving te beschermen. In hun ogen kunnen ze niks anders doen dan naar de rechter stappen. Hierdoor verhardt de strijd.

Dat concludeerde de provincie in 2020 zelf ook in het rapport Uitgesproken, opgesteld met als doel de kloof te dichten. Het tegenovergestelde gebeurde. In de nasleep van de rechtszaak in Boterveen ontplofte bij een van de eisers een explosief. Eisers in de rechtszaak in Diever durven niet met hun naam in de krant.

Van Dijk: „Mensen willen geen gedoe binnen hun eigen gemeenschap, want er zijn mensen die zeggen dat we de boeren kapot willen maken, maar dat is onzin. We willen een gezonde leefomgeving.”

Van Dijk hoeft de voordeur slechts uit te stappen om te weten waar hij het voor doet. Hij wijst naar het perceel aan de overkant van de weg, 20 meter van zijn huis. ,,Daar stonden vorig jaar lelies. Als ze bespoten werden en de wind deze kant op stond, kwam een plakkerige laag op onze tuinspullen. Zolang onze overheid ons als burgers niet beschermt, zullen we die bescherming moeten afdwingen bij de rechter.’’

Niet alleen voor omwonenden, maar ook voor telers is de huidige situatie problematisch. Volgens de Noordelijke Rekenkamer is er sprake van een impasse in Drenthe. ‘Dat geeft onzekerheid voor omwonenden en telers.’

Dat ervaart lelieteler Dirk Mestemaker (46) uit Vledder ook. Tegen de teler werden dit jaar twee rechtszaken aangespannen, in Diever en Noordwolde-Zuid. Terwijl de percelen die hij op het oog had een agrarische bestemming hebben. Daar mag hij volgens de wet alle wettelijk toegestane gewassen op verbouwen, ook lelies. ,,Wat er dus gebeurt is dat ik 100 rijd op de snelweg, maar dat er mensen roepen dat ik toch aangehouden moet worden.’’

Deze protestmakers voelen zich gesterkt door rechterlijke uitspraken. Vorig jaar legde de rechter de teler in Boterveen een spuitverbod op. Deze teler mocht na hoger beroep nog wel met vier middelen spuiten om zijn oogst te redden. In dat jaar werd in het Limburgse Sevenum een spuitverbod opgelegd aan een andere teler. Beide rechters wezen in hun onderbouwing naar het voorzorgsprincipe.

De meeste lelietelers zijn vanwege de groeiende maatschappelijke druk al bezig met het verduurzamen van de teelt, stelt Dirk Osinga van de stichting Regionaal Onderzoek Lelie (ROL). Het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen is volgens Osinga de afgelopen jaren al gedaald. „Visueel is er echter niet veel veranderd: nog steeds rijden er grote machines met spuitbomen over de akker. Dat geeft veel onbegrip.”

Volledig spuitvrij lelies verbouwen is volgens Osinga onder de huidige omstandigheden niet mogelijk. Voor de teelt van lelies wordt bijvoorbeeld minerale olie gebruikt die de lelieplanten beschermt tegen virusoverdracht. „Virusresistente rassen, die deze behandeling overbodig maken, zijn er nog nauwelijks”, zegt Osinga. „Ook is er nauwelijks vraag naar biologische teelt, waardoor lage inzet van beschermingsmiddelen op dit moment niet financieel wordt beloond.”

Zo staat de lelieteelt aan alle kanten onder druk. Mestemaker snakt daarom naar duidelijkheid over de toekomst van zijn bedrijf. Waar mag hij lelies verbouwen, waar niet? ,,Creëer nou een kader voor ons als telers: waar wil je dat er geteeld wordt? Wat moet de afstand tot bebouwing zijn? De bal ligt bij de provincie, heel duidelijk.’’

,,We missen bestuurlijk vermogen, regie. Er moeten echt keuzes gemaakt worden. Zolang dat niet gebeurt, gaan mensen elkaar dwarszitten, blijven er rechtszaken komen. Dat is polarisatie. Waar het uiteindelijk om gaat is dat we weer met zijn allen naar de buurtbarbecue kunnen.’’