In Veenhuizen hijsen burgemeester van Noordenveld Klaas Smid en gedeputeerde Cees Bijl de vlag na de toekenning van de Unescostatus. FOTO ANP
Veenhuizen is sinds vorige zomer werelderfgoed. Veel beeldbepalende monumenten wisselden diezelfde zomer van eigenaar. Wat is er sindsdien veranderd in het gevangenisdorp? We maken de balans op.
In de sloot tegenover de ingang van het Gevangenismuseum, tussen de met militaire precisie uitgetekende rechte lanen, kwaakt een kikkerkoor. Op de gevels van de grote huizen staan de bekende opschriften van architect Willem Cornelis Metzelaar: Orde en Tucht, Kennis is Macht. Tegenover Orde en Tucht staat een ongebruikt schoolgebouw met erachter een compleet vervallen schuur en gras op kniehoogte. Het is stil in het monumentale dorp, dat sereen en afstandelijk tegelijk oogt.
De sloot bij de Generaal van den Boschweg, voor de ingang van het Gevangenismuseum. Foto: Marcel Jurian de Jong
‘Van het dorp moeten ze afblijven’
Die merkwaardige combinatie grijpt Hein Moes bijna twintig jaar geleden bij de keel. Eigenlijk is de Assenaar op dat moment van plan naar Noorwegen te emigreren. In plaats daarvan kopen hij en zijn vrouw Jittie een oude boerderij aan de rand van het dorp. Bij de boerderij stond vroeger het derde gesticht, een gebouw dat er precies zo uitzag als de oorspronkelijke vorm van het museum.
Het ‘derde’ is er allang niet meer. Wilde bloemen markeren de contouren van waar het ooit stond. Het verbouwde koetshuis van de boerderij van Moes heet tegenwoordig Coco Maria en is een culturele ontmoetingsplaats. De bar is rood met witte stippen. In de hoek staat een beeld van Jezus dat paars wordt uitgelicht.
Zittend aan een van de lange tafels met vazen vol wilde bloemen, vertelt Moes hoe hij zich al jaren inzet voor de ontwikkeling van Veenhuizen. ,,Het dorp verkoopt zichzelf wel”, vindt hij. ,,Je moet zorgen dat er vooral ondernemingen van niveau bij komen, het moet geen vlaggetjesdorp worden en van het dorp zelf moeten ze afblijven. Vertel de verhalen, laat de historische gebouwen in hun waarde, dat is genoeg.”
Hein Moes, die samen met zijn vrouw Jittie Coco Maria uitbaat aan de rand van het Derde Gesticht. Foto: Marcel Jurian de Jong
De vlag ligt klaar
Alleen justitieambtenaren mogen tot in de jaren ’80 in Veenhuizen wonen. In de loop van het decennium wordt het dorp opengesteld voor anderen en het Rijk trekt langzaamaan de handen af van Veenhuizen. Daarmee slaat ook de verpaupering toe. Gemeente en provincie zien het met lede ogen aan en willen het tij keren. Zij zien in een mogelijke Unesco-status én de verkoop van tachtig monumenten door het Rijksvastgoedbedrijf aan een partij met verstand van zaken een mogelijke reddingsboei om het bijzondere dorp weer toekomstbestendig te maken.
Verduurzaming
De regels en plichten die horen bij de werelderfgoedstatus bieden aan de ene kant bescherming, maar zorgen soms ook voor een extra uitdaging. Eén van de belangrijkste vraagstukken in Veenhuizen (en overigens ook in de andere Koloniën van Weldadigheid) is de verduurzaming van de monumentale panden. Op panden met een monumentale status mogen geen zonnepanelen in het zicht liggen. Zonneparken en windmolens zijn in het beschermde landschap en de directe omgeving ervan ook uit den boze. Bij zulke opgaven staan gebouweigenaren als de Nieuwe Rentmeester in Veenhuizen en de Maatschappij van Weldadigheid in Frederiksoord er niet alleen voor, vertelt Wendy Schutte van de provincie Drenthe. Verduurzaming is een gedeelde verantwoordelijkheid, maar het betekent niet dat de provincie als eindverantwoordelijke voor het behoud van de erfgoedstatus automatisch de rekening betaalt. ,,Provincie en gemeenten helpen mee om goede plannen te maken en aan externe financiering te komen”, zegt Schutte. ,,Zo wordt bijvoorbeeld het Rijk om een financiële bijdrage gevraagd.”
Waar vijftien jaar naartoe is gewerkt, komt in de zomer van 2021 uit. Op 26 juli 2021 hijsen een trotse gedeputeerde Cees Bijl en burgemeester Klaas Smid van Noordenveld de Unesco-vlag. Net als de voormalige Koloniën van Weldadigheid Frederiksoord en Wilhelminaoord en het Belgische Wortel mag Veenhuizen zich werelderfgoed noemen.
Garantie voor overleving
Cees Bijl, inmiddels waarnemend burgemeester van Midden-Drenthe, vindt die erkenning essentieel voor de toekomst van het dorp. Het geeft de overheden rust, zegt hij. ,,Niemand kan zomaar meer zijn of haar gang gaan. Met de komst van Unesco komen ook de verplichtingen en regels om de historische waarde van het gebied te behouden.”
Ook Hein Moes denkt dat de Unescostatus de nodige bescherming biedt aan het dorp. Over die bescherming maakt hij zich al lang zorgen. De vele monumentale panden drukken zwaar op het justitiebudget en van verschillende panden gaan in de afgelopen jaren de deuren dicht en de kachels uit. Die aftakeling is op sommige plekken nog altijd goed te zien. Aan de Hoofdweg bladdert verf van de grote witte woonhuizen. Tegenover het Gevangenismuseum staat het schoolgebouw leeg en de schuur erachter -ooit een medisch centrum- staat op instorten.
Nieuwe Rentmeester
Daarom is de overdracht van tachtig monumenten aan een nieuwe eigenaar voor de toekomst van Veenhuizen minstens zo belangrijk als de Unesco-status. De introductie van de Nieuwe Rentmeester is de tweede grote ontwikkeling in die voor het dorp zo belangrijke zomer van 2021.
Even weer een stap terug in de tijd. In 2019 gaat het ‘ensemble Veenhuizen’ in de verkoop. Het is alles of niets: provincie, gemeente en het Rijk hebben met elkaar de afspraak gemaakt dat de panden aan één nieuwe eigenaar worden verkocht, om versnippering tegen te gaan en behoud te borgen.
De lokale overheden zien in 2016 al het liefste dat de Nieuwe Rentmeester, samenwerkingsverband tussen Het Drentse Landschap, non-profitorganisatie BOEi en de Nationale Monumentenorganisatie ‘Veenhuizen’ overneemt. Regels zitten die één-op-één-overname in de weg: zo’n verkoop moet openbaar zijn, vindt het Rijksvastgoedbedrijf.
Vijf jaar later komt de Nieuwe Rentmeester alsnog als beste partij uit de bus. Velen halen opgelucht adem bij deze uitkomst. De angst dat een projectontwikkelaar er met de buit vandoor zou gaan blijft tot op het laatst bestaan. Maar de ontwikkeling van het dorp heeft door de lange procedure forse vertraging opgelopen.
Rijksvastgoedbedrijf deed niets
,,In de jaren dat de verkoopprocedure van het ensemble liep,is het Rijksvastgoedbedrijf eigenlijk gewoon achterover gaan leunen. Het heeft niets meer gedaan aan de gebouwen in het dorp”, zegt Loes Talens. In 2009 opent zij met haar man Rik Dortmund hotel Bitter en Zoet aan de Hospitaallaan in Veenhuizen. Drie monumentale panden, eigendom van Rijksvastgoed, verbouwen ze tot één hotel. Het Rijksvastgoedbedrijf is als huisbaas al tijden nauwelijks in beweging te krijgen, stelt ze. „Als ondernemers hoopten we dat de komst van de Unesco-status en de Nieuwe Rentmeester snel verandering zou brengen.”
Loes Talens en Rik Dortmund, eigenaren van hotel-restaurant Bitter en Zoet in Veenhuizen. Foto: Marcel Jurian de Jong
Maar na de feestelijkheden in de zomer van 2021 blijft het stil ,,We zitten in een soort vacuüm”, zegt Talens. Ze is niet de enige die dat zo ervaart. Veel ondernemers en Veenhuizers willen maar wat graag weten hoe de toekomst van hun dorp eruit ziet. ,,Wij willen het liefst alles morgen opgelost hebben”, zegt de hoteleigenaresse. Tegelijk heeft ze begrip voor de enorme klus die de Nieuwe Rentmeester zich met de aankoop van Veenhuizen op de hals heeft gehaald.
Reactie Rijksvastgoedbedrijf
Het Rijksvastgoedbedrijf stelt dat te allen tijde onderhoud is gepleegd aan de vorig jaar verkochte panden. „Het gaat hier om monumenten, dus we zijn zelfs verplicht om dit te doen”, zegt een woordvoerder. Over de verschillende huurcontracten zegt hij het volgende: „Het klopt dat er verschillen bestonden in de huurcontracten die huurders met ons afsloten. En dat is ook logisch, want een huurcontract dat in 2016 wordt afgesloten kent natuurlijk andere voorwaarden dan een contract uit 1984. Bovendien zijn alle gebouwen verschillend, in zowel karakter als functie. Het gaat bij verhuur altijd om maatwerk en er zijn dus logischerwijs verschillende huurcontracten.”
Wat hebben we gekocht?
Sonja van der Meer, directeur van het Drentse Landschap en bestuurslid van de Nieuwe Rentmeester, begrijpt de onrust en achterdocht in die eerste maanden na de sleuteloverdracht. ,,Ondernemers en inwoners zaten jaren in onzekerheid, dat heeft zeker invloed op hen gehad en zij kijken terecht kritisch naar de partij die een belangrijke rol gaat spelen in hun dorp”, stelt ze.
,,Na een paar maanden merkten wij dat mensen hoge verwachtingen hadden en wilden weten met welk plan wij hadden gewonnen. Terwijl wij altijd van plan zijn geweest dat niet naar buiten te brengen, omdat we samen met de inwoners het uiteindelijke plan willen opstellen. Bovendien zou het dan lijken alsof wij even komen vertellen hoe het in het vervolg moet gaan in Veenhuizen. Er ligt gewoon nog niets vast en we willen niet met halve plannen onrust zaaien”, zegt Van der Meer.
Met omgevingsmanager Reind Fokkens hebben huurders inmiddels een aanspreekpunt in het dorp. Fokkens en andere werknemers van de Nieuwe Rentmeester zijn het eerste half jaar vooral bezig geweest met in kaart brengen wat ze in Veenhuizen precies hebben gekocht, vertelt Van der Meer. ,,Natuurlijk weet je wat je koopt, maar er zijn veel details die je op voorhand niet kent. Zo bleken er voor huurders allemaal verschillende contracten te bestaan voor gas, water en licht. Dat willen we zoveel mogelijk gelijktrekken.”
Zoekende overheden
Er speelt nog wat anders. De overheden zijn nog volop aan het zoeken naar hun rol in de ontwikkeling van Veenhuizen. Het zogenoemde Ontwikkelingsbureau, het gezamenlijke aanspreekpunt van de provincie Drenthe, de gemeente Noordenveld en het Rijksvastgoedbedrijf, is in januari gestopt. Te vroeg, vinden meerdere ondernemers.
,,Na de officiële sleuteloverdracht in september vorig jaar werd het in de maanden daarna heel stil vanuit gemeente en provincie”, is de ervaring van Van der Meer. ,,Gevoelsmatig hebben zij hun handen ervan afgetrokken, terwijl wij hoopten dat ze wat meer betrokken zouden blijven.” De gemeente Noordenveld zegt dat juist de Nieuwe Rentmeester tijd wilde om de nieuwe rol goed in te richten. Inmiddels zijn alle betrokken partijen weer met elkaar in gesprek.
Hoe het ook zij: verschillende ondernemers hebben een duidelijke wens. Zij willen een gelijk speelveld voor iedereen. Door al die ontwikkelingen in de afgelopen jaren zijn belangen uit elkaar gaan lopen. ,,Het Rijksvastgoedbedrijf maakte verschillende afspraken met huurders”, zegt Hein Moes. ,,En was daar helemaal niet transparant over. Vooral dat gebrek aan transparantie vond ik verschrikkelijk.”
Volop uitdagingen
Uitdagingen genoeg voor de Nieuwe Rentmeester. ,,Op het gebied van energie, duurzaamheid en leefbaarheid, maar we kijken ook naar wat we met toeristen willen”, zegt Van der Meer. „Hoe zorg je dat de toeristen het dorp weten te vinden en er geld uitgeven, maar dat het geen tweede Giethoorn wordt?”
De gemeente en de Nieuwe Rentmeester delen de visie dat Veenhuizen de plek moet blijven voor experimenten op het gebied van duurzaamheid en zorg: een hedendaagse voortzetting van de idealen op basis waarvan generaal Johannes van den Bosch het dorp bijna 200 jaar geleden stichtte. De Nieuwe Rentmeester is druk bezig met het in kaart brengen van de wensen van Veenhuizers en wil in de zomer van 2023 met een toekomstvisie komen. Wethouder Kirsten Ipema, namens de gemeente verantwoordelijk voor de ontwikkeling van het dorp, kijkt daarnaar uit. „Maar voor we echt weten wat de plannen worden, zijn we nog wel een tijd verder”, zegt ze eerlijk.
Koloniën van Weldadigheid toegevoegd aan Canon van Nederland. Foto: Marcel Jurian de Jong
Een stukje Oerol
Hein en Jittie Moes hakken ondertussen wél de knoop door over hun eigen toekomst. Ze verkopen een deel van hun boerderij binnenkort aan De Nieuwe Rentmeester. Ze willen zo langzamerhand afbouwen en hebben er vertrouwen in dat de Nieuwe Rentmeester goed voor de plek zal zorgen.
Wel willen ze graag betrokken blijven bij de toekomstige invulling van het gebied waar Coco Maria staat en ze blijven wonen op de plek waar vroeger honderden weeskinderen onder streng regime werden opgevoed. Moes hoopt dat dit stuk Veenhuizen verder zal worden ontwikkeld tot culturele broedplaats. ,,Een stukje Oerol, dat zie ik hier voor me. Dat kan echt.”
Geen idee
Loes Talens zit achter de computer bij de receptie van Bitter en Zoet. Wat verwacht zij van deze zomer, de eerste ná toekenning van de Unescostatus? ,,Ik heb echt geen idee”, verzucht ze. ,,De afgelopen jaren waren door corona allesbehalve normaal, dus wat is wél normaal en wat kun je verwachten? We gaan het wel zien.”
De stemming is hoopvol, maar het geduld van de Veenhuizers wordt duidelijk op de proef gesteld. Zelfs als de plannen volgende zomer klaar zijn, is de ontwikkeling van Veenhuizen nog lang niet af, zegt Sonja van der Meer. „Het opknappen van met name de vervallen monumenten is niet gemakkelijk. Dat zal jaren in beslag gaan nemen.”
De geschiedenis van Veenhuizen
1818 - Oprichting van de Maatschappij van Weldadigheid door Johannes van den Bosch 1823-1824 - Bouw van de gestichten Veenhuizen I, II en III. De gestichten zijn in eerste instantie bedoeld voor de heropvoeding van wezen uit de grote steden en voor dwangverpleging van gestraften uit de vrije koloniën. 1859 - Veenhuizen in handen van de staat. Het Rijk neemt de gestichten over van de bijna failliete Maatschappij van Weldadigheid 1888 - De gestichten in Veenhuizen worden Rijkswerkinrichtingen voor mannelijke ‘verpleegden’ 1914-1918 - Behalve verpleegden worden nu ook gedetineerden in Veenhuizen geplaatst 1945 - Veel oorlogsmisdadigers in Veenhuizen 1967 - Eerste grote Nederlandse gevangenisopstand in Esserheem 1971 - Norgerhaven en Esserheem worden gevangenissen voor langgestrafte mannen 1983 - Veenhuizen niet langer alleen woonplek voor justitieambtenaren, maar vrij toegankelijk 2004 - Begin van jarenlange lobby voor Unescostatus 2016 - Nmo, BOEi en het Drentse Landschap tonen gezamenlijke interesse in tachtig panden Veenhuizen 2019 - Rijk begint openbare verkoopprocedure voor ‘ensemble Veenhuizen’ 2021 - Unescostatus is een feit 2021 - BOEi en het Drentse Landschap officieel eigenaar van groot deel monumentale panden in Veenhuizen 2023 - Veenhuizen bestaat 200 jaar
