Voor organist, zanger en Bach-fanaat Rinke van der Valle uit Leek is er geen dag zonder muziek van zijn grote held

„Vanmorgen heb ik mijn favoriete cantate van Bach beluisterd”, vertelt Rinke van der Valle. ,,De muziek die op mijn begrafenis gespeeld gaat worden: Gottes Zeit ist die allerbeste Zeit, ook wel bekend als Actus Tragicus.”

Hij zit achter het bureau in zijn studeerkamer waar zijn boek tot stand kwam. Aan de muur hangen posters van Köthen en Arnstadt, plekken waar Bach heeft gewoond. Op de kast achter hem staan archiefdozen met het opschrift ‘Geen dag zonder Bach’.

Vaak kijkt en luistert Van der Valle (Buitenpost, 1950) via ‘All of Bach’, de website waarop de Nederlandse Bach Vereniging, zijn favoriete ensemble, al het werk van Bach verzamelt. ,,Als ik zo’n cantate beluister als Actus Tragicus neem ik vaak de website van Eduard van Hengel erbij voor de toelichting. Het is toch ongelofelijk dat Bach pas 22 of 23 jaar oud was toen hij deze cantate in Mühlhausen componeerde.”

Ja, dat boek. De oud-wiskundeleraar uit Leek hield al wel lezingen over Bach, maar een boek had hij nog nooit geschreven. ,,Dat was mijn zwakke punt.” Hij lacht. ,,Ik werd in de zomer van 2016 midden in de nacht wakker op een berg in de Pyreneeën met het idee: Misschien is het leuk om mensen te interviewen die veel met Bach bezig zijn. Dirigenten zoals Ton Koopman en Jos van Veldhoven. Musici, schrijvers. Hoe komt het dat iedereen zo enthousiast is over Bach?”

De gedachte liet hem niet meer los en hij benaderde de mensen die hij graag wilde bevragen over het geheim van Johann Sebastian Bach. ,,Sommigen waren moeilijk te spreken te krijgen omdat ze zo’n volle agenda hebben en de hele wereld over reizen. Bij Masaaki Suzuki lukte het niet, maar toen hij hoorde wie ik allemaal geïnterviewd had, wilde hij graag het voorwoord schrijven. Met een aantal van hen heeft hij intensief contact gehad.”

En dan was er het probleem dat bijna niemand Rinke van der Valle uit Leek kende. ,,Maarten ’t Hart zei: ‘Alles wat ik over Bach te zeggen heb, staat in mijn boeken.’ Maar hij stemde toch in en het werd een heel leuk gesprek.” Hij kreeg veel hulp van Jan Luth, de Groningse hymnoloog, organist en Bach-kenner, die hij ook interviewde voor zijn boek. En met Damon vond hij een goede, enthousiaste uitgever.

Van der Valle’s liefde voor Bach gaat ver terug. ,,Op mijn twaalfde kreeg ik orgelles in Meppel, waar we toen woonden, van Nico Verrips. En als je orgel speelt kom je binnen no time met Bach in aanraking.” Hij was kerkorganist en eind jaren tachtig ging hij als tenor zingen in de Noord-Nederlandse Cantorij. ,,De Matthäus-Passion, de Johannes, cantates. We deden zelfs de Hohe Messe, al was die eigenlijk te hoog gegrepen.”

Momenteel bereidt hij zich met het Noordelijk Bach Consort voor op twee uitvoeringen van de oerversie van Bachs Matthäus-Passion. ,,Zoals Maarten ‘t Hart in het boek zegt, komt er als zanger echt een dimensie bij. Net als hij heb ik het idee dat koorzangers nóg meer genieten van Bach dan niet-zangers.” Maar wat is het dan dat Bachs muziek zo speciaal en onvergelijkbaar maakt? Hij vroeg het voor zijn boek aan al zijn vijftien gesprekspartners.

Niets is hetzelfde, zei Bach-auteur Wim Faas. De ingewikkeldheid, meende Maarten ’t Hart. De balans tussen voelen en kunnen, vond Ton Koopman. De ongeëvenaarde genialiteit, zei Jos van Veldhoven. Een raadsel, vertelde organist Leo van Doeselaar. Zijn omgang met tonaliteit, stemvorming en retoriek, meende Euwe de Jong van orgelduo De Jong & De Jong. Je hoort altijd iets nieuws, aldus Bach-fanaat Harm Sterenberg uit Buitenpost.

,,Er is een constante in de antwoorden die ik kreeg”, meent Van der Valle. ,,Bachs geheim is een combinatie van verstand en gevoel. Zonder iets van de muziek te weten, kun je er toch diep geëmotioneerd door raken. En met het verstand, de analyse, verdiept zich de verwondering over de muziek. Elke noot staat altijd op de goede plek! En je kunt er heel vaak naar luisteren. Het verveelt nooit.”

Hij weet het, eigenlijk verklaren al die antwoorden niks. Misschien is het citaat van de grote Bach-interpreet Gustav Leonhardt, dat Jan Luth in het boek aanhaalt, wel de kern. Gevraagd naar het geheim van Bach, zei Leonhardt: ‘Geef een geroutineerd musicus een compositie van Bach, plak halverwege drie maten af met tape en vraag hoe het verder gaat. Niemand die dat kan, want het is altijd anders dan je denkt.’

Aan al zijn gesprekspartners (onder wie ook de Groningse dirigent Tymen Jan Bronda, musici als Peter Kooij en Martin Stadler, en kunstenaar Marte Röling) legt Van der Valle de vraag voor wat ze van Johann Sebastian Bach zouden willen weten als ze een dag met hem konden doorbrengen. Het leidt tot een veelheid aan antwoorden die vooral over de interpretatie en uitvoeringspraktijk gaan.

Koopman zou Bach bijvoorbeeld willen vragen of hedendaagse musici beïnvloed zijn door het ritme van rock- en jazzmuziek. Opvallend is dat velen Bach graag zouden laten improviseren op het orgel van de Groningse Martinikerk. ,,Dat zou ik zelf ook aan Bach vragen”, zegt Van der Valle. ,,En voor welke gelegenheid hij zijn Hohe Messe heeft geschreven. En waar hij de tijd vandaan haalde om al die cantates te schrijven.”

Van der Valle zou Bach ook persoonlijke vragen willen stellen. ,,Hoe hij de dood van zijn kinderen heeft ervaren, bijvoorbeeld. Tien van zijn twintig kinderen zijn jong overleden. Dat is voor ons onvoorstelbaar.”

Wat wil hij bereiken met zijn boek? ,,Ik wil mijn liefde voor Bach overbrengen”, zegt Van der Valle. ,,Veel mensen weten van de Matthaüs-Passion en kennen de aria’s Aus Liebe en Erbarme dich. Maar dat er in zijn cantates net zulke mooie aria’s zitten, is nog te weinig bekend. Ik ben al mijn hele leven met Bach bezig maar heb nog veel te ontdekken in zijn kamermuziek. Zijn muziek heeft zoveel kanten! Het genie van Bach is niet te bevatten.”

#

Geen dag zonder Bach – Vijftien gesprekken over een geniale componist is verschenen bij uitgeverij Damon. Prijs: 19,90 euro (248 blz.). Rinke van der Valle geeft een aantal lezingen over Bach en zijn boek: zie rinkevandervalle.nl. Met het Noordelijk Bach Consort zingt hij op 26/3 (Groningen, Nieuwe Kerk) en 27/3 (Appingedam, Nicolaïkerk) de Matthäus-Passion olv. Johannes Leertouwer.